अथ तृतीयः सर्गः

 ।। 1.3.1 ।। श्रुत्वा वस्तु 1समाप्यं तत् धर्मात्मा धर्मसंहितम् ।

व्यक्तमन्वेषते भूयो यद्वृत्तं तस्य धीमतः ।। 1 ।।

एवं नारदात् गुरोः श्रुतदिव्यकाव्यनायकचरतरूपकाव्यविषयकस्य च प्राप्तकाव्यविषयकभगवन्नियोगानुग्रहस्य च महर्षेर्भगवद्योगबलजभगवदनुग्रहात् यत् संक्षेपश्रुतादभ्यधिकं समग्रं रामचरितं दृष्टं तत्सर्वं सामान्यतो ऽनुक्रम्यते तृतीयेन--श्रुत्वेत्यादि । वस्तुकाव्यविषयकथाशरीरं नारदाच्छ्रुत्वा समाप्यंभगवन्नियोगात् सप्रपञ्चप्रतिपादनपूर्वं समापनीयत्वेन च प्राप्तम्, धीमतःरामस्य यद्वृत्तमस्ति, तत् व्यक्तं--प्रपञ्चनेन सुस्पष्टम्, धर्मसंहितप्रसङ्गतस्सकलवर्णाश्रमधर्मोपदेशोपबृह्मितम् यथा, भूयःअभ्यधिकम् । "बहोर्लोपो भू च बहोः" इति बहोर्भूभाव ईयसुनि ईकारलोपश्च । अव्युत्पन्नो भूयश्शब्दो ऽप्ययम् । प्रतिपादयितुं अन्वेषतेउद्युङ्क्ते स्म । एवमादौ भूतार्थसिद्धये सर्वतस्स्मशब्दो ऽध्याहार्य इति प्रागेवावादिष्म ।। 1 ।।

(पूर्वसर्गे 'चकार' (श्लोक 42) इत्युक्तमेवार्थमस्मिन् सर्गे विशदयति ।)

(1 समग्रंङ.च) ।। 1.3.1 ।। 

 ।। 1.3.2 ।। उपस्पृश्योदकं सम्यक् मुनिः स्थित्वा कृताञ्जलिः ।

प्राचीनाग्रेषु दर्भेषु धर्मेणान्वेषते गतिम् ।। 2 ।।

उद्योगस्वरूप एवाभिनीयते--उपेति । 'उपस्पर्शस्त्वाचमनम्' इत्यमरः । 'सम्यक् हृदयङ्गमाभिरद्भिः त्रिः प्रोक्ष्य द्विः परिमृज्य' इत्यादिधर्मोपदिश्यमानरीत्या । प्राचीनेति । 'विभाषाञ्चेरदिक् स्त्रियाम्' इति स्वार्थे खः । दर्भेषु स्थित्वेति योजना । अम्बायोगजेनेति शेषः । धर्मेण गतिम्रामादीनां जन्मादिचरितरूपं अन्वेषते स्मचिन्तयति स्म ।। 1.3.2 ।। 

 ।। 1.3.3,4 ।। अन्विष्टकार्यसिद्धिरुच्यते :

रामलक्ष्मणसीताभी राज्ञा दशरथेन च ।

सभार्येण सराष्ट्रेण यत्प्राप्तं तत्र तत्त्वतः ।। 3 ।।

हसितं भाषितं चैव गतिर्यावच्च चेष्टितम् ।

तत्सर्वं धर्मवीर्येण यथावत्संप्रपश्यति ।। 4 ।।

भार्याः--राजभार्याः कौसल्याद्याः । रामादिसहितेन दशरथेन यद्वृत्तंराज्यपरिपालनादिरूपम् । प्राप्तंप्राप्तानुष्ठानम् । अन्ततो यच्च हसितादिकमपि तत्सर्वम्, धर्मवीर्येणभगवद्योगबलेन, तत्रसमाधौ, तत्वतः पश्यति स्म ।। 1.3.3,4 ।। 

 ।। 1.3.5 ।। स्त्रीतृतीयेन च तथा यत्प्राप्तं चरता वने ।

सत्यसन्धेन रामेण तत्सर्वं चान्ववैक्षत ।। 5 ।।

न केवलमेतावत् । अपि तु सलक्ष्मणस्य यस्य रामस्य स्त्रीसीता तृतीया सो ऽसौ स्त्रीतृतीयः ।। 5 ।।

(लक्ष्मणो द्वितीयः, सीता तृतीयेति यावत् ।) ।। 1.3.5 ।। 

 ।। 1.3.6 ।। ततः पश्यति धर्मात्मा तत्सर्वं योगमास्थितः ।

पुरा यत्तत्र निर्वृत्तं पाणावामलकं यथा ।। 6 ।।

समाधिदर्शनस्य च सन्ध्यादर्शनवत् द्राक् निमेषान्निवर्तनप्रसङ्गात् अकार्यकरतेत्याशङ्क्य भगवद्विशेषानुग्रहमूलत्वान्नैवमित्युच्यते--तत इति । सकलकालदेशसदाव्यापिभगवत्तादात्म्ययोगो योगस्सर्ववेदार्थसिद्धः । तत्रयोगे, पुरानिजकाव्यकृतिकालात्पुरा यद्वृत्तं रामादिविषयकं यच्चागामि वर्तमानं च तत्सर्वं करतलामलकवत् सुव्यक्तं सुदृढानुभवं च पश्यति स्म ।। 6 ।।

(सन्ध्या स्वप्नः) ।। 1.3.6 ।। 

 ।। 1.3.7 ।। तत्सर्वं तत्त्वतो दृष्ट्वा धर्मेण स महामतिः ।

अभिरामस्य रामस्य तत्सर्वं कर्तुमुद्यतः ।। 7 ।।

एवं चिकीर्षितकृतिकरणसामग्रीकत्वात्तत्र प्रवर्तत इत्युच्यते--तत्सर्वं कर्तुमिति । तत्सर्वं विषयीकृत्य काव्यं कर्तुमित्यर्थः ।। 1.3.7 ।। 

 ।। 1.3.8 ।। कामार्थगुणसंयुक्तं धर्मार्थगुणविस्तरं ।

समुद्रमिव रत्नाढ्यं सर्वश्रुतिमनोहरम् ।। 8 ।।

न केवलं रामचरितं, अपि तु कामार्थःकामपुरुषार्थप्रयोजनो यो गुणो वर्णनीयधर्मः शृङ्गारलक्षणः, तेन संयुक्तम् । एतेन काव्यलक्षणयुक्तत्वं समर्थितम् । तथा धर्मार्थः धर्मपुरुषार्थसिद्धिप्रयोजनो यो गुणो वर्णनीयधर्मः तस्य विस्तरेण वर्णनोपेतं, बहुव्रीहिः । अत एव रत्नाढ्यं समुद्रमिव, धर्मप्रयोजनवर्णनान्येवेह रत्नानि । तदुपगतेत्याद्युक्तलक्षणकत्वेन सर्वेषां श्रुतिमनोहरम् । 1कश्चित्तु सर्वाभिष्षड्जातिसप्तस्वरसम्बन्धिनीभिः कान्ताभिः द्वाविंशतिश्रुतिभिः मनोहरम् । अत्र शाण्डिल्यः--'सम्प्रयुक्तो विधानेन तथा नाडीसमुद्रभवः । सुखहेतुर्ध्वनिर्यस्सः श्रुतिरित्यभिधीयते ।। कान्ता प्रभावती सिद्धा सुप्रबा चैव षड्जगाः । उग्रा शिखा च दीप्ता च स्युरेता ऋषभानुगाः ।। गान्धारानुगते द्वे तु नीह्रादिह्लादिनीति च । क्षान्तिस्सर्वसहा धीरा विभूतिर्मध्यमानुगाः ।। मालिनो चपला लोला सर्वरत्नप्रभावती । इमाश्चतस्रः श्रुतयः पञ्चमानुगताः स्मृताः ।। विकल्पिनी च शान्ता च हृदयोन्मालिनी तथा । एतास्तु तिस्रः श्रुतयो धैवतानुगमा मताः ।। विस्तारिणी प्रसन्ना(पञ्चा) च निषादानुगते उभे ।।' इतीत्यादि तत्रैव सुस्पष्टम् । तन्त्रीनाडीसमुत्पन्ना(त्थाना)दखिलधर्मैश्श्रुतितद्भेदैर्गतिविशेषोपयुक्तैः काव्यस्य मनोहरत्वम् । एवमधिकमसङ्गतमेव स्वकमिथ्यापण्डित्यप्रकटनाय वृथा ग्रन्थगौरवाय च ब्रूते । तथा प्रकृतिप्रत्ययविवेचनाबलादर्थविशेषसिद्धिस्थलेपि निस्सन्देहप्रकृतिप्रत्ययस्थलेपि व्याकरणं लिखति । पदार्थसन्देहरहितस्थलेपि निघण्टून् लिखति । मिथ्यापाण्डित्यप्रकटनायै(न एव)व, प्रकटयतु तत्प्रीतिमद्भयः ।। 8 ।।

(1 रामानुजः) ।। 1.3.8 ।। 

 ।। 1.3.9 ।। स यथा कथितं पूर्वं नारदेन महात्मना ।

रघुवंशस्य चरितं चकार भगवान्मुनिः ।। 9 ।।

स इति । रघुवंशस्येति बहुव्रीहिः । रामस्येति यावत् । चरितं--तद्विषयककाव्यं इत्यर्थः ।। 1.3.9 ।। 

 ।। 1.3.10 ।। जन्म रामस्य सुमहद्वीर्यं सर्वानुकूलताम् ।

लोकस्य प्रियतां क्षान्तिं सौम्यतां सत्यशीलताम् ।। 10 ।।

अथ योगतस्स्वोपदृष्टो नारदश्रुतादभ्यधिको यो विशेषस्तदनुक्रमः क्रियते सामान्यतः काव्यप्रतिपाद्यार्थपरिज्ञानाय--जन्मेति । सुमहत् वीर्यं यस्मिन् जन्मनि तत्तथा । पुत्रकामेष्टिप्राजापत्योपनीतभगवद्ब्रह्मतेजोवशवीर्यरूपवीर्यमूलकं यद्रामस्य जन्मावतरणं योगदृष्टं तच्चाकारोत्तमे काव्ये इति सर्गान्तार्धेन सम्बन्धः । तथा तदन्तप्रतिपाद्यं सर्वं । तच्चकारेतितत्प्रतिपादनं चात्र चकारेत्यर्थः । सर्वानुकूलतां सर्वप्राणिनामिहामुत्रार्थानुकूलमनोवाक्कायव्यापारताम् । प्रत्येकं मामको मामक इति अभिस्नेहास्पदताम् । अत्र हेतुः--क्षान्त्यादित्रयम् । शक्यप्रतिक्रियापकारेष्वपि तदपकारोपेक्षा--क्षान्तिः । भृत्येष्वपि परुषवागादिराहित्यं सौम्यता । सत्यशीलतांसत्यवचनप्रधानसद्वृत्तताम् । "शीलं स्वभावे सद्वृत्ते" ।। 1.3.10 ।। 

 ।। 1.3.11 ।। नाना चित्राः कथाश्चान्या विश्वामित्रसमागमे ।

जानक्याश्च विवाहं च धनुषश्च विभेदनम् ।। 11 ।।

विश्वामित्रसमागमे नानाचित्रकथाः, लौकिक्यः । धनुर्भेदजानकीविवाहयोः क्रमेणान्वयो द्रष्टव्यः । तथाग्रेपि क्कचित् । जानक्याश्चेति चकारादूर्मिळादेर्विवाहः ।। 1.3.11 ।। 

 ।। 1.3.12,13 ।। रामरामविवादं च गुणान् दाशरथेस्तथा ।

रामेणभार्गवेण रामस्य विवादः । तथा गुणानिति भार्गवेणोपदिश्यमानपरमपुरुषत्वादिगुणान् अयोध्याकाण्डादौ वक्ष्यमाणान् राज्याभिषेकार्हगुणांश्च ।।

तथा ऽभिषेकं रामस्य कैकेय्या दुष्टभावताम् ।। 12 ।।

व्याघातं चाभिषेकस्य रामस्य च विवासनम् ।

व्याघातो विघ्नः ।। 1.3.12 ।। 

राज्ञः शोकविलापं च परलोकस्य चाश्रयम् ।। 13 ।।

प्रकृतीनां विषादं च प्रकृतीनां विसर्जनम् ।

प्रकृतीनां विसर्जनम् । विवासकाले स्वानुयायिपौराणां प्रतिनिवर्तनम् ।। 1.3.13 ।। 

 ।। 1.3.14,15,16 ।। निषादाधिपसंवादं सूतोपावर्तनं तथा ।। 14 ।।

गङ्गायाश्चापि सन्तारं भरद्वाजस्य दर्शनम् ।

भरद्वाजाभ्यनुज्ञानाच्चित्रकूटस्य दर्शनम् ।। 15 ।।

वास्तुकर्म निवेशं च भरतागमनं तथा ।

प्रसादनं च रामस्य पितुश्च सलिलक्रियाम् ।। 16 ।।

वास्तुकर्म--चित्रकूटे पर्णशालानिर्माणम् । तत्पूर्वकस्तत्र निवेशः । तथा प्रसादनं च रामस्येति । भरतेनेति शेषः ।। 1.3.14,15,16 ।। 

 ।। 1.3.17 ।। पादुकाग्र्याभिषेकं च नन्दिग्रामनिवासनम् ।

दण्डकारण्यगमनं विराधस्य वधं तथा ।। 17 ।।

पादुकयोरग्र्यसिद्धिकःस्ववत्पूज्यतासिद्धिकःअभिषेकः--स्वपादक्रमणरूपिणी अभिषेकभावना । तथानन्दिग्रामे निवासनमिति । भरतस्येति शेषः । स्वार्थे णिः । तथा ऽग्रे ऽपि ।। 1.3.17 ।। 

 ।। 1.3.18 ।। दर्शनं शरभङ्गस्य सुतीक्ष्णेन समागमम् ।

अनसूया समस्यामप्यङ्गरागस्य चार्पणम् ।। 18 ।।

अनसूयासमस्यांअनसूयया अत्रिपत्न्या समस्यासङ्गमः । सीताया विशिष्येति शेषः । 'परिचर्यापरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसंख्यानम्' इत्यादिशब्दादस्यतेः 'स्त्रियाम्' इति यक्प्रत्ययनिपातः ।। 1.3.18 ।। 

 ।। 1.3.19 ।। अगस्त्यवचनं चैव जटायोरभिसङ्गमम् ।

शूर्पणख्याश्च संवादं विरूपकरणं तथा ।। 19 ।।

अगस्त्यवचनमायुधदानादिविषयम् ।। 1.3.19 ।। 

 ।। 1.3.20 ।। वधं खरत्रिशिरसोरुत्थानं रावणस्य च ।

मारीचस्य वधं चैव वैदेह्या हरणं तथा ।। 20 ।।

खरत्रिशिरसोरिति दूषणादेरप्युपलक्षकः । उत्थानंसीतापहारार्थोद्योगः ।। 1.3.20 ।। 

 ।। 1.3.21,22,23 ।। राघवस्य विलापं च गृध्रराजनिबर्हणम् ।

कबन्धदर्शनं चैव पम्पायाश्चापि दर्शनम् ।। 21 ।।

शबरीदर्शनं चैव फलमूलाशनं तथा ।

प्रलापं चैव पम्पायां हनूमद्दर्शनं तथा ।। 22 ।।

ऋश्यमूकस्य गमनं सुग्रीवेण समागमम् ।

प्रत्ययोत्पादनं सख्यं वालिसुग्रीवविग्रहम् ।। 23 ।।

प्रत्ययोत्पादनं--सालादिभेदेन सुग्रीवस्य विश्वासजननम् । सख्यमिति । रामसुग्रीवयोरिति शेषः । विग्रहमिति । युद्धं, वैरानुकथनमिति यावत् ।। 1.3.21,22,23 ।। 

 ।। 1.3.24 ।। वालिप्रमथनं चैव सुग्रीवप्रतिपादनम् ।

ताराविलापं समयं वर्षरात्रिनिवासनम् ।। 24 ।।

प्रतिपादनमिति । राज्ये स्थापनमिति यावत् । शरदि कार्यार्थोद्योगः कार्य इति रामसुग्रीवकृतस्सङ्केतःसमयः । वर्षरात्रिनिवासनमिति । विरहदुःखपीडया रामस्येति शेषः ।। 1.3.24 ।। 

 ।। 1.3.25 ।। कोपं राघवसिह्नस्य बलानामुपसंग्रहम् ।

दिशः प्रस्थापनं चैव पृथिव्याश्च निवेदनम् ।। 25 ।।

पृथिव्याश्च निवेदनमिति । सीतादर्शनार्थमन्वेषणीयपृथिवीदेशविशेषोपदेशः सुग्रीवकृत इति शेषः ।। 1.3.25 ।। 

 ।। 1.3.26 ।। अङ्गुलीयकदानं च ऋक्षस्य बिलदर्शनम् ।

प्रायोपवेशनं चैव संपातेश्चापि दर्शनम् ।। 26 ।।

बिलदर्शनं हनूमदादेरिति शेषः । तथाग्रे ऽपि ।। 1.3.26 ।। 

 ।। 1.3.27 ।। पर्वतारोहणं चैव सागरस्यापि लङ्घनम् ।

समुद्रवचनाच्चैव मैनाकस्य च दर्शनम् ।। 27 ।।

समुद्रवनादिति । विश्रमार्थं प्रेषितस्येति शेषः ।। 1.3.27 ।। 

 ।। 1.3.28 ।। देवताभिप्रसादश्च छायाग्राहस्य दर्शनम् ।

सिह्निकायाश्च निधनं लङ्कामलयदर्शनम् ।। 28 ।।

देवतानामभिप्रसादो देवताभिप्रसादनम् । लङ्कामलयो नामलङ्काद्वीपगतः कश्चिद्गिरिः ।। 1.3.28 ।। 

 ।। 1.3.29 ।। रात्रौ लङ्काप्रवेशं च एकस्य च विचिन्तनम् ।

आपानभूमिगमनमवरोधस्य दर्शनम् ।। 29 ।।

एकस्यअसहायस्य । आपानंपानभूमिः, तद्गमनम् तथा । रावणस्येति शेषः । तथाग्रे ऽपि ।। 1.3.29 ।। 

 ।। 1.3.30,31 ।। दर्शनं रावणस्यापि पुष्पकस्य च दर्शनम् ।

अशोकवनिकायानं सीतायाश्चापि दर्शनम् ।। 30 ।।

अभिज्ञानप्रदानं च सीतायाश्चापि भाषणम् ।

राक्षसीतर्जनं चैव त्रिजटास्वप्नदर्शनम् ।। 31 ।।

अभिज्ञायते ऽनेनेत्यभिज्ञानंअङ्गुळीयकम् ।। 1.3.30,31 ।। 

 ।। 1.3.32 ।। मणिप्रदानं सीताया वृक्षभङ्गं तथैव च ।

राक्षसीविद्रवं चैव किङ्कराणां निबर्हणम् ।। 32 ।।

मणिप्रदानमिति । रामं प्रतीति शेषः ।। 1.3.32 ।। 

 ।। 1.3.33 ।। ग्रहणं वायुसूनोश्च लङ्कादाहाभितर्जनम् ।

प्रतिप्लवनमेवाथ मधुनिर्यातनं तथा ।। 33 ।।

लङ्कादाहश्च अभितर्जनञ्च तथा । तत्र राक्षसानामिति शेषः । प्रतिप्लवनंपुनः सागरतरणम् । मधूनांक्षौद्राणाम् ।। 1.3.33 ।। 

 ।। 1.3.34 ।। राघवाश्वासनं चैव मणिनिर्यातनं तथा ।

सङ्गमं च समुद्रेण नलसेतोश्च बन्धनम् ।। 34 ।।

निर्यातनंदानम् । नलबद्धोः यस्सेतुः स नलसेतुः ।। 1.3.34 ।। 

 ।। 1.3.35 ।। प्रतारं च समुद्रस्य रात्रौ लङ्कावरोधनम् ।

विभीषणेन संसर्गं वधोपायनिवेदनम् ।। 35 ।।

प्रतारं--भावे घञ् । विभीषणसंसर्गः सेतुबन्धनात्पूर्वम् ।। 1.3.35 ।। 

 ।। 1.3.36 ।। कुम्भकर्णस्य निधनं मेघनादनिबर्हणम् ।

रावणस्य विनाशं च सीतावाप्तिमरेः पुरे ।। 36 ।।

विभीषणाभिषेकं च पुष्पकस्य च दर्शनम् ।

अरेः पुरे सीतावाप्तिं विभीषणाभिषेकं चेत्यन्वयः ।। 1.3.36 ।। 

 ।। 1.3.37,38 ।। अयोध्यायाश्च गमनं भरद्वाजसमागमम् ।

प्रेषणं वायुपुत्रस्य भरतेन समागमम् ।। 37 ।।

रामाभिषेकाभ्युदयं सर्वसैन्यविसर्जनम् ।

स्वराष्ट्ररञ्जनं चैव वैदेह्याश्च विसर्जनम् ।। 38 ।।

अभ्युदयः--उत्सवः ।। 1.3.37,38 ।। 

 ।। 1.3.39 ।। अनागतं च यत्किञ्चिद्रामस्य वसुधातले ।

तच्चकारोत्तमे काव्ये वाल्मीकिर्भगवानृषिः ।। 39 ।।

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे बालकाण्डे तृतीयः सर्गः

--

अनागतंब्राह्मणपुत्रोज्जीवनाश्वमेधयागादि । उत्तमे काव्य इति । समग्रकाव्यलक्षणलक्षितत्वात् काव्योत्तमे, पूर्वोत्तरविभागवतीति शेषः ।। 1.3.39 ।।  [एकोनचत्वारिंशत्]

इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां बालकाण्डे तृतीयः सर्गः

-- ।।  ।। 

श्रुत्वा वस्तु समग्रं तद्धर्मात्मा धर्मसंहितम् ।

व्यक्तमन्वेषते भूयो यद्वृत्तं तस्य धीमतः ।। 1.3.1 ।।

पूर्वस्मिन्सर्गे स्वग्रन्थस्यात्यन्तादरणीयत्वद्योतनाय परमात्मतत्त्वरूपं वक्तृवैलक्षण्यं प्राधान्येनोक्तम् । सम्प्रति तदर्थमेव विषयवैलक्षण्यं दर्शयति । विषयस्य वैलक्षण्यं नाम सम्यग्ज्ञानावधृतत्वं लोकोत्तरनायकगुणपरिष्कृतत्वं च । तत्र प्रथमं सम्यग्ज्ञानावधृतत्वं विवक्षंस्तद्वस्त्वन्वेषणमाह श्रुत्वेति । धर्मे आत्मा स्वभावो यस्यासौ धर्मात्मा, इत्यन्वेषणहेतूक्तिः । धर्मसंहितं धर्मसहितम् । "समोवाहितततयोः" इति विकल्पितत्वान्मकारलोपाभावः । समग्रं कृत्स्रम् । तत् नारदोक्तं वस्तु कथाशरीरं श्रुत्वा भूयस्ततो ऽधिकं धीमतो रामस्य यद्वृत्तं चरित्रमस्ति तद्व्यक्तं यथा भवति तथा अन्वेषते पर्यालोचयति स्म । "वर्तमानसामीप्ये वर्तमानवद्वा" इति लट् ।। 1.3.1 ।।



उपस्पृश्योदकं सम्यङ्मुनिः स्थित्वा कृताञ्जलिः ।

प्राचीनाग्रेषु दर्भेषु धर्मेणान्वेषत गतिम् ।। 1.3.2 ।।

धर्मात्मेत्यनेन सूचितमन्वेषणप्रकारमाह उपस्पृश्येति । मुनिः सम्यग्यथाशास्त्रमुदकमुपस्पृश्य, आचम्येत्यर्थः । "उपस्पर्शस्त्वाचमनम्" इत्यमरः । प्राचीनाग्रेषु दर्भेषु स्थित्वा निजगुरुमुद्दिश्य कृताञ्जलिः सन् । धर्मेण ब्रह्मप्रसादरूपश्रेयःसाधनेन । गतिं रामादिवृत्तम् अन्वेषते ।। 1.3.2 ।।



रामलक्ष्मणसीताभी राज्ञा दशरथेन च ।

सभार्येण सराष्ट्रेण यत् प्राप्तं तत्र तत्त्वतः ।। 1.3.3 ।।

गतिशब्दार्थं विवृण्वन्धर्मेण अन्वेषणफलमाह रामेति । रामादिभिर्यत्प्राप्तं तत्र विषये तत्त्वतः तत्त्वेन, सम्प्रपश्यति समन्तात्प्रकर्षेण पश्यति, तत्सर्वं विशदतरं पश्यतीत्यनुषज्यते ।। 1.3.3 ।।



हसितं भाषितं चैवं गतिर्या यच्च चेष्टितम् ।

तत्सर्वं धर्मवीर्येण यथावत् सम्प्रपश्यति ।। 1.3.4 ।।

किं प्राप्तम् ? तत्राह हसितमिति । पूर्वोक्तरामादीनां यद्धसितं हासः यच्च भाषितं भाषणम् । भावे क्तः । या च गतिर्गमनं यच्च चेष्टितं चेष्टा, युद्धादिकमिति यावत् । तत्सर्वं धर्मवीर्येण ब्रह्मवरप्रसादशक्त्या यथावृत्तं तत्त्वेन सम्प्रपश्यति । अत्र योगजधर्मस्थानीयत्वात् ब्रह्मप्रसादो धर्मशब्देनोच्यते । स च साक्षात्कारहेतुश्चक्षुरादिवदिति प्रमाणतो ऽध्यवसीयते ।। 1.3.4 ।।



स्त्रीतृतीयेन च तथा यत्प्राप्तं चरता वने ।

सत्यसन्धेन रामेण तत्सर्वं चान्ववेक्षितम् ।। 1.3.5 ।।

नगरनिवासकालिकचरितावलोकनमभिधाय वनवासकालीनवृत्तान्तनिरीक्षणमाचष्टे स्त्रीति । स्त्री तृतीया यस्य तेन, सीतालक्ष्मणसहितेनेत्यर्थः । वने दण्डकारण्ये चरता सत्यसन्धेन सत्यप्रतिज्ञेन रामेण यत्प्राप्तं तत्सर्वं चान्ववेक्षितं साक्षात्कृतम्, वाल्मीकिनेति शेषः । धर्मवीर्येणेति सिद्धम् ।। 1.3.5 ।।



ततः पश्यति धर्मात्मा तत्सर्वं योगमास्थितः ।

पुरा यत्तत्र निर्वृत्तं पाणावामलकं यथा ।। 1.3.6 ।।

एवं रामादिवृत्तान्तदर्शनस्य विशदतमत्वमाह तत इति । ततः अवेक्षणानन्तरम्, धर्मात्मा वाल्मीकिः योगं ब्रह्मप्रसादरूपोपायमास्थितः सन् । "योगः सन्नहनोपायध्यानसङ्गतियुक्तिषु" इत्यमरः । तत्र रामादौ पुरा यन्निर्वृत्तं निष्पन्नं तत्सर्वं वृत्तं पाणौ आमलकमिव पश्यति स्म ।। 1.3.6 ।।



तत्सर्वं तत्त्वतो दृष्ट्वा धर्मेण स महाद्युतिः ।

अभिरामस्य रामस्य चरितं कर्त्तुमुद्यतः ।। 1.3.7 ।।

अथ दर्शनफलग्रन्थनिर्माणोद्योगमाह तदित्यादि, श्लोकद्वयमेकान्वयम् । महाद्युतिः रामगुणानुभवजनितहर्षप्रकर्षकृतद्युतियुक्तः स वाल्मीकिः । तत्सर्वं रामवृत्तान्तम्, तत्त्वतो धर्मेण पूर्वोक्तेन दृष्ट्वा । अभिरामस्य निरवधिकभोग्यस्य, चरितं चरितविषयप्रबन्धं कर्त्तुमुद्यतः उद्युक्तो ऽभूत् ।। 1.3.7 ।।

कामार्थगुणसंयुक्तं धर्मार्थगुणविस्तरम् ।

समुद्रमिव रत्नाढ्यं सर्वश्रुतिमनोहरम् ।। 1.3.8 ।।

कीदृशं चरित्रमित्यत्राह कामार्थेति । कामश्चार्थश्च कामार्थौ, गुणशब्देनाप्राधान्यमुच्यते । अप्रधानाभ्यामर्थकामाभ्यां संयुक्तम्, त्याज्यताप्रदर्शनार्थं तत्र तत्रार्थकामप्रतिपादकमित्यर्थः । धर्मार्थयोर्धर्ममोक्षयोर्गुणो ऽतिशयस्तं विस्तृणातीति धर्मार्थगुणविस्तरम् । पचाद्यच् । प्राधान्येन धर्मापवर्गप्रतिपादकमित्यर्थः । "अर्थः स्याद्विषये मोक्षे शब्दवाच्ये प्रयोजने" इति वैजयन्ती । अत एव रत्नाढ्यं समुद्रमिव स्थितम्, समुद्रो यथा शङ्खशुक्त्यादियुक्तो ऽपि प्राधान्येन रत्नानि वहति तथा स्थितमित्यर्थः । सर्वेषां जनानां श्रुतिमनसी श्रोत्रहृदये हरतीति सर्वश्रुतिमनोहरम्, शब्दमाधुर्याच्छ्रोत्राकर्षकम् अर्थसौष्ठवाच्चित्ताकर्षकमित्यर्थः ।। 1.3.8 ।।



स यथा कथितं पूर्वं नारदेन महर्षिणा ।

रघुवंशस्य चरितं चकार भगवानृषिः ।। 1.3.9 ।।

यथोद्योगं प्रबन्धनिर्माणमाह स इति । भगवान् स ऋषिः रघुवंशस्य रघुवंशोद्भवस्य रामस्य । चरितं पूर्वं नारदेन महर्षिणा यथा कथितं येन प्रकारेणोक्तं तथा चकार ।। 1.3.9 ।।



जन्म रामस्य सुमहद्वीर्यं सर्वानुकूलताम् ।

लोकस्य प्रियतां क्षान्तिं सौम्यतां सत्यशीलताम् ।। 1.3.10 ।।

अथ विस्तरेण ब्रह्मोपदिष्टरीत्या रामचरितनिर्माणं दर्शयति जन्मेत्यादिना सर्गशेषेण । द्वितीयान्तानां तत्प्रतिपादकपरत्वं बोध्यम् । वाल्मीकिर्भगवान् ऋषिश्चकारेति वक्ष्यमाणे कर्तृक्रिये अनुषञ्जनीये । जन्मेति । जन्मनः सुमहत्त्वं दशरथमहातपोबललभ्यत्वं विष्णोरवतारत्वं च । वीर्यं ताटकाताटकेयादिहननक्षमं बलम् । सर्वानुकूलतां सर्वानुवर्तित्वम्, आर्जवमिति यावत् । लोकस्य प्रियतां प्रेमास्पदत्वम् । क्षान्तिं अपराधसहिष्णुताम् । सौम्यतां रम्यतामनुग्रतां वा । "सौम्यः पुमान् बुधे विप्रे त्रिषु स्यात्सोमदैवते । रम्ये ऽनुग्रे च" इति रत्नमाला । सत्यशीलतां सत्यस्वभावताम् । "शीलं स्वभावे सद्वृत्ते" इत्यमरः ।। 1.3.10 ।।



नानाचित्रकथाश्चान्या विश्वामित्रसमागमे ।

जानक्याश्च विवाहं च धनुषश्च विभेदनम् ।। 1.3.11 ।।

नानेति । विश्वामित्रसमागमे विश्वामित्रेण रामलक्ष्मणयोः संयोगे सति, अन्या रामचरितादन्याः । नाना नानाप्रकाराः चित्रकथाः आश्चर्यावहकथाश्च । जानक्याश्चेति चकारेणोर्मिलादयः समुच्चीयन्ते । धनुषो हरचापस्य विभेदनं भङ्गं च ।। 1.3.11 ।।



रामरामविवादं च गुणान् दाशरथेस्तथा ।

तथाभिषेकं रामस्य कैकेय्या दुष्टभावताम् ।। 1.3.12 ।।

रामेति । रामेण परशुरामेण । रामस्य राघवस्य विवादम् । रामेण रामविवादमित्यत्र तृतीयेति योगविभागात्समासः । अतो नैकशेषप्रसक्तिः । दाशरथेर्गुणान् अयोध्याकाण्डादौ वक्ष्यमाणान् । तथेति समुच्चयार्थः सर्वत्र द्रष्टव्यः । रामस्याभिषेकम् अभिषेकोद्योगम्, कैकेय्या दुष्टभावतां दुष्टहृदयत्वं च ।। 1.3.12 ।।



विघातं चाभिषेकस्य रामस्य च विवासनम् ।

राज्ञः शोकविलापं च परलोकस्य चाश्रयम् ।। 1.3.13 ।।

विघातमिति । अभिषेकस्य रामाभिषेकस्य । विघातं कैकेयीदुष्टहृदयत्वकृतं विघ्नं च रामस्य विवासनं च राज्ञो दशरथस्य शोकेन विलापं प्रलापं च राज्ञः परलोकस्य स्वर्गस्याश्रयमाश्रयणं च ।। 1.3.13 ।।



प्रकृतीनां विषादं च प्रकृतीनां विसर्जनम् ।

निषादाधिपसंवादं सूतोपावर्तनं तथा ।। 1.3.14 ।।

प्रकृतीनामिति । प्रकृतीनां प्रजानां विषादं दुःखम् । प्रकृतीनां विसर्जनं वञ्चनेन निर्यापणं च । निषादाधिपसंवादं गुहेन सह सम्भाषणम् । सूतस्योपावर्तनं पुनरागमनं च ।। 1.3.14 ।।



गङ्गायाश्चापि सन्तारं भरद्वाजस्य दर्शनम् ।

भरद्वाजाभ्यनुज्ञानाच्चित्रकूटस्य दर्शनम् ।। 1.3.15 ।।

गङ्गायाश्चेति स्पष्टम् ।। 1.3.15 ।।



वास्तुकर्म विवेशं च भरतागमनं तथा ।

प्रसादनं च रामस्य पितुश्च सलिलक्रियाम् ।। 1.3.16 ।।

वास्त्विति । वास्तुकर्म शास्त्रोक्तप्रकारेण यथोचितमन्दिरनिर्माणम् । विवेशं शास्त्रोक्तवास्तुपूजादिपूर्वकं गृहे प्रविश्यावस्थानम् । रामस्य प्रसादनम्, भरतेनेति शेषः । सलिलक्रियां सलिलदानम् ।। 1.3.16 ।।



पादुकाग्र्याभिषेकं च नन्दिग्रामनिवासनम् ।

दण्डकारण्यगमनं विराधस्य वधं तथा ।। 1.3.17 ।।

पादुकेति । पादुकाग्र्ययोः पादुकाश्रेष्ठयोः । श्रैष्ठ्यं धृतत्वात् । अभिषेकं राज्यनियन्तृतया स्थापनम् । नन्दिग्रामे निवासनं निवसनम् । स्वार्थे ऽण् । पादुकयोः स्थापनं वा ।। 1.3.17 ।।



दर्शनं शरभङ्गस्य सुतीक्ष्णेनाभिसङ्गमम् ।

अनसूयासहास्यामप्यङ्गरागस्य चार्पणम् ।। 1.3.18 ।।

दर्शनमिति । अनसूयया अत्रिपत्न्या सहास्यां सहासनम्, सीताया इति शेषः । "आस्या त्वासनमासीनम् " इत्यमरः । यद्यप्येतद्विराधवधात्पूर्वमेव, तथापि अत्र सर्वत्र क्रमो न विवक्षितः, रामायणप्रतिपाद्यसङ्क्षेपमात्रे तात्पर्यात् । अङ्गरागस्य चन्दनस्य ।। 1.3.18 ।।



अगस्त्यदर्शनं चैव शूर्पणख्याश्च दर्शनम् ।

शूर्पणख्याश्च संवादं विरूपकरणं तथा ।। 1.3.19 ।।

अगस्त्येति । शूर्पणख्या इति ङीबत्रार्षः ।। 1.3.19 ।।



वधं खरत्रिशिरसोरुत्थानं रावणस्य च ।। 1.3.20 ।।

खरत्रिशिरसोरिति दूषणादीनामुपलक्षणम् । उत्थानं निर्गमनम् ।। 1.3.20 ।।



मारीचस्य वधं चैव वैदेह्या हरणं तथा ।

राघवस्य विलापं च गृध्रराजनिबर्हणम् ।। 1.3.21 ।।

मारीचस्येति । एवकारः पादपूरणार्थः । एवमुत्तरत्र सर्वत्र द्रष्टव्यम् ।। 1.3.21 ।।



कबन्धदर्शनं चापि पम्पायाश्चापि दर्शनम् ।

शबर्या दर्शनं चैव हनूमद्दर्शनं तथा ।

विलापं चैव पम्पायां राघवस्य महात्मनः ।। 1.3.22 ।।

कबन्धेति । चापीत्येकनिपातः समुच्चयार्थः ।। 1.3.22 ।।



ऋश्यमूकस्य गमनं सुग्रीवेण समागमम् ।

प्रत्ययोत्पादनं सख्यं वालिसुग्रीवविग्रहम् ।। 1.3.23 ।।

ऋश्येति । ऋश्यमूकस्येति कर्मणि षष्ठी । प्रत्ययोत्पादनं सालभेदनादिभिः सुग्रीवस्य विश्वासजननम् । वालिसुग्रीवविग्रहं वालिसुग्रीवयुद्धं वालिसुग्रीवयोर्वैरानुकथनं वा ।। 1.3.23 ।।



वालिप्रमथनं चैव सुग्रीवप्रतिपादनम् ।

ताराविलापं समयं वर्षरात्रनिवासनम् ।। 1.3.24 ।।

वालीति । वालिप्रमथनं वालिवधम् । सुग्रीवप्रतिपादनं सुग्रीवाय राज्यप्रदानमित्यर्थः । ताराविलापं ताराप्रलापम् । समयं शरदि सीतान्वेष्टव्येति रामसुग्रीवयोः सङ्केतम् । "समयः कालसिद्धान्तप्रतिज्ञाशपथेषु च । सङ्केताचारयोश्च" इति रत्नमाला । ताराविलापसमयमिति पाठे "सर्वो द्वन्द्वो विभाषयैकवद्भवति" इत्येकवद्भावः । वर्षरात्रनिवासनं वर्षं वृष्टिस्तद्युक्ता रात्रयो वर्षरात्राः । "रात्राह्नाहाः पुंसि" इति पुँल्लिङ्गत्वम्, तेषु निवासनं निवसनम् । स्वार्थे ऽण् । वर्षदिनेष्वित्यर्थः । रात्रिशब्दस्य दिवसपरत्वं त्रिरात्रादौ दृष्टम् ।। 1.3.24 ।।



कोपं राघवसिंहस्य बलानामुपसङ्ग्रहम् ।

दिशः प्रस्थापनं चैव पृथिव्याश्च निवेदनम् ।। 1.3.25 ।।

कोपमिति । राघवसिंहस्य राघवाणां श्रेष्ठस्य । कोपं सुग्रीवविषयक्रोधम्, बलानां सेनानामुपसङ्ग्रहं सम्मेलनम् । दिशः प्रति वानराणां प्रस्थापनम् । पृथिव्याश्च निवेदनम् पृथिव्याः द्वीपसमुद्रादिसन्निवेशकथनम् ।। 1.3.25 ।।



अङ्गुलीयकदानं च ऋक्षस्य बिलदर्शनम् ।

प्रायोपवेशनं चैव सम्पातेश्चैव दर्शनम् ।। 1.3.26 ।।

अङ्गुलीयकेति । अङ्गुलीयकदानम्, हनुमत इति शेषः । ऋक्षस्य बिलं स्वयम्प्रभाबिलम्, तस्य तथा सञ्ज्ञा । प्रायोपवेशनं प्रायाय मरणाय उपवेशनं शयनम् । सम्पातेर्जटाय्वग्रजस्य ।। 1.3.26 ।।



पर्वतारोहणं चैव सागरस्य च लङ्घनम् ।

समुद्रवचनाच्चैव मैनाकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.27 ।।

पर्वतेति । पर्वतारोहणं समुद्रलङ्घनाय महेन्द्रपर्वतारोहणम् । समुद्रवचनाच्चेति चकारेण देवानुज्ञा समुच्चीयते । मैनाकस्य हिमवत्पुत्रस्य गिरेः ।। 1.3.27 ।।

सिंहिकायाश्च निधनं लङ्कामलयदर्शनम् ।

रात्रौ लङ्काप्रवेशं च एकस्य च विचिन्तनम् ।। 1.3.28 ।।

सिंहिकाया इति । सिंहिकाया असुरस्त्रियः । लङ्कामलयस्य लङ्काधारपर्वतैकदेशस्य । "मलयः पर्वतान्तरे । पर्वतांशे प्रियोद्याने" इति रत्नमाला । एकस्य हनुमतः ।। 1.3.28 ।।



आपानभूमिगमनमवरोधस्य दर्शनम् ।

दर्शनं रावणस्यापि पुष्पकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.29 ।।

आपानेति । आपानभूमिः मद्यपानभूमिः । अवरोधस्यान्तःपुरस्य ।। 1.3.29 ।।



अशोकवनिकायानं सीतायाश्चैव दर्शनम् ।

अभिज्ञानप्रदानं च सीतायाश्चाभिभाषणम् ।। 1.3.30 ।।

अशोकेति । अशोकवनिकायानं हनुमतो अशोकवनिकागमनम् । अभिज्ञानप्रदानं सीतायै अङ्गुलीयकदानम् ।। 1.3.30 ।।



राक्षसीतर्जनं चैव त्रिजटास्वप्नदर्शनम् ।

मणिप्रदानं सीताया वृक्षभङ्गं तथैव च ।। 1.3.31 ।।

राक्षसीति । राक्षसीनां तर्जनम् । सीतां प्रतीति शेषः । त्रिजटा विभीषणपुत्री, तस्याः स्वप्नदर्शनं रामश्रेयोविषयस्वप्नदर्शनम् । मणिप्रदानं हनुमते चूडामणिप्रदानम् । वृक्षभङ्गम् अशोकवनिकावृक्षभङ्गम् ।। 1.3.31 ।।



राक्षसीविद्रवं चैव किङ्कराणां निबर्हणम् ।

ग्रहणं वायुसूनोश्च लङ्कादाहाभिगर्जनम् ।। 1.3.32 ।।

राक्षसीविद्रवम् एकाक्ष्येककर्णीप्रभृतिराक्षसीनां पलायनम्, हनुमद्भयादिति शेषः । किङ्कराणां रावणभटानाम् । वायुसूनोर्हनुमतः । ग्रहणम्, इन्द्रजितेति शेषः । लङ्कादाहेनाभिगर्जनम्, राक्षसानामित्यर्थः ।। 1.3.32 ।।



प्रतिप्लवनमेवाथ मधूनां हरणं तथा ।

राघवाश्वासनं चैव मणिनिर्यातनं तथा ।। 1.3.33 ।।

प्रतिप्लवनं पुनः समुद्रलङ्घनम् । मधूनां मधुवनस्थमधूनां ग्रहणम्, वानरैरिति शेषः । मणिनिर्यातनं रामाय चूडामणिप्रदानम् ।। 1.3.33 ।।



सङ्गमं च समुद्रेण नलसेतोश्च बन्धनम् ।

प्रतारं च समुद्रस्य रात्रौ लङ्कावरोधनम् ।। 1.3.34 ।।

सङ्गमं चेति । नलसेतोः नलेन बन्धनीयसेतोः प्रतारं प्रतरणम् ।। 1.3.34 ।।



विभीषणेन संसर्गं वधोपायनिवेदनम् ।

कुम्भकर्णस्य निधनं मेघनादनिबर्हणम् ।। 1.3.35 ।।

विभीषणेनेति । वधोपायनिवेदनम् इन्द्रजिदादिवधोपायदर्शनम् ।। 1.3.35 ।।



रावणस्य विनाशं च सीतावाप्तिमरेः पुरे ।

विभीषणाभिषेकं च पुष्पकस्य च दर्शनम् ।। 1.3.36 ।।

अरेः पुर इति शौर्यातिशयोक्तिः, उत्तरत्र चान्वयः ।। 1.3.36 ।।



अयोध्यायाश्च गमनं भरतेन समागमम् ।

रामाभिषेकाभ्युदयं सर्वसैन्यविसर्जनम् ।

स्वराष्ट्ररञ्जनं चैव वैदेह्याश्च विसर्जनम् ।। 1.3.37 ।।

अयोध्यायाश्चेति । रामाभिषेकाभ्युदयं रामाभिषेकमहोत्सवम् । स्वराष्ट्रेत्यर्द्धमधिकम् । वैदेह्याश्च विसर्जनमित्यन्तं चकार भगवान् ऋषिः इति पूर्वेण सम्बन्धनीयम् ।। 1.3.37 ।।



अनागतं च यत्किञ्चिद्रामस्य वसुधातले ।

तच्चकारोत्तरे काव्ये वाल्मीकिर्भगवानृषिः ।। 1.3.38 ।।

इत्यार्षे श्रीरामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये बालकाण्डे तृतीयः सर्गः ।। 3 ।।

सीताभूप्रवेशप्रभृत्युत्तरकाण्डकथामाह अनागतं चेति । वाल्मीकिनामा भगवान् ऋषिः रामस्य वसुधातले अनागतं भावि यत्किञ्चिच्चरितमस्ति ब्राह्मणपुत्रजीवनाश्वमेधादिकं तदुत्तरे काव्ये उत्तरकाण्डे चकार प्रतिपादितवान् । यत्किञ्चिदित्यनेन सीताविसर्जनात्पूर्वकालस्य भूयस्त्वमनन्तरकालस्याल्पत्वं च द्योत्यत इत्याहुः । एतदुत्तरकाण्डे विचारयिष्यते ।। 1.3.38 ।।

इति श्रीगोविन्दराजविरचिते श्रीरामायणभूषणे मणिमञ्जीराख्याने बालकाण्डव्याख्याने तृतीयः सर्गः ।। 3 ।।

श्रुत्वेति । समग्रं वस्तु कृत्सं रामचरितम्, नारदोक्तं श्रीरामचरितरूपं वस्तु तत्त्वं श्रुत्वा प्रपञ्चेन वक्तुं यथा व्यक्तं भवति तथा अन्वेषते विचारयति स्म । लडार्षः ।। 1.3.1।।



उपस्पृश्येति । धर्मेण चतुर्मुखप्रसादरूपेण, गतिं रामवृत्तम् ।। 1.3.2।।



रामलक्ष्मणेत्यादि श्लोकद्वयमेकं वाक्यम् । राज्ञा तत्र राष्ट्रे । तत्त्वतः यद्वृत्तं जातं धर्मवीर्येण चतुर्मुखप्रसादबलेन यथावत् सम्प्रपश्यति ।। 1.3.34।।



अयोध्यानिवासकाले यद्वृत्तम् तन्निरीक्षणमभिधाय अयोध्यातो निर्गमनान्तरं वनवासे यद्वृत्तमस्ति तन्निरीक्षणमाह स्त्रीतृतीयेनेति । द्वितीयो लक्ष्मण इत्यवगम्यते ।। 1.3.5।।



रामवृत्तस्यान्यतो निरीक्षणमुक्त्वा तस्यैव प्रत्यक्षनिरीक्षणमाह तत इति । निर्वृत्तम् जातम् ।। 1.3.6।।



तदिति । (अर्थवित्) अभिरामस्येत्यनेन रामवृत्तकथनस्य रागप्राप्तत्वं द्योत्यते ।। 1.3.7।।



कामार्थेति । कामार्थगुणसंयुक्तम् कामप्रयोजकगुणसंयुक्तम् । धर्मार्थगुणविस्तरं धर्मार्थयोरौपयिका ये गुणास्तेषां विस्तरेण प्रतिपादकम् । रत्नाढ्यम् रत्नतुल्यैः पदैरर्थैराढ्यं सम्पूर्णम् । सर्वश्रुतिमनोहरम् सर्वाभिः षड्जादिस्वरसम्बन्धिनीभिः कान्ताप्रभावतीप्रभृतिभिः द्वाविंशतिश्रुतिभिर्मनोहरम्, श्रुतिशब्देन नाडीसमुद्भवस्सुखहेतुर्ध्वनिविशेष उच्यते । यद्वा सर्वश्रुतिमनोहरं सर्वेषां श्रुतीः श्रोत्राणि मनांसि च हरति स्वाभिमुखानि करोतीति तथा । यद्वा सर्वासां श्रुतीनामुपनिषदां

मनो हृदयं तात्पर्यं हरति गृह्णाति प्रतिपादयतीति तथा ।। 1.3.8।।



स यथेति । रघुवंशस्य रघुवंशे ऽवतीर्णस्य भगवतो रामस्य ।। 1.3.9।।



धर्मवीर्येण स्वेन दृष्टं कृत्स्नं रामचरितं प्रतिपादयिष्यन् "इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम्" इति न्यायेन प्रतिपत्तिसौकर्यार्थं सङ्क्षिप्य प्रतिपादयति जन्म रामस्येत्यादिना । वीर्यम् स्वयमक्षतस्य पराभिभवनसामर्थ्यम्, सर्वानुकूलतां इष्टानुवर्तनरूपाम्, प्रियतां विश्लेषासहत्वपर्यवसायिनीं प्रीतिविधेयताम्, क्षान्तिम् "उच्यमानो ऽपि परुषं नोत्तरं प्रतिपद्यते" इत्युक्तरूपाम्, सौम्यताम् निरतिशयप्रियदर्शनताम् ।। 1.3.1011।।



रामेति । अभिषेकम् अभिषेकसामग्रीम् ।। 1.3.1213।।



प्रकृतीनामिति । प्रकृतीनां वञ्चतीनां वञ्चनापूर्वकं विसर्जनं प्रकृतीर्विसर्जयित्वा गमनम्, निषादाधिपसंवादं गुहेन सह सम्भाषणम्, सूतोपावर्तनम् ।। 1.3.1415।।



वास्त्विति । वास्तुकर्म चित्रकूटे गृहनिर्माणम्, निवेशनम् तत्र गृहे ऽवस्थानम् ।। 1.3.16।।



पादुकेति । पादुकाग्र्याभिषेकम् पादुकाश्रेष्ठयोरभिषेचनम्, नन्दिग्रामनिवासनं नन्दिग्रामे भरतस्य निवसनम् ।। 1.3.1718।।



अगस्त्यसकाशाद्धनुषो ग्रहणम् ।। 1.3.1922।।



ऋश्यमूकस्येति । वालिसुग्रीवविग्रहं तयोर्युद्धम् ।। 1.3.23।।



वालिप्रमथनमिति । सुग्रीवप्रतिपादनम् सुग्रीवस्य राज्यसंस्थापनम् । 'ताराविलापं समयम्' इति पाठे शरदि दण्डयात्रा कर्तव्येति रामसुग्रीवयोः सङ्केतः ।। 1.3.24।।



कोपमिति । उपसङ्ग्रहम् वानरमेलनम्, पृथिव्यश्च निवेदनं सुग्रीवेण वानरान् प्रति पृथिवीसंस्थानकथनम् ।। 1.3.25।।



अङ्गुलीयकदानमिति । प्रायेण अनशनेन वानराणामुपवेशनम्, समुद्रसमीपे वासः ।। 1.3.2627।।



सिंहिकाया इति । लङ्कामलयदर्शनम् लङ्काद्वीपस्थमलयगिरिदर्शनमित्यर्थः । एकस्य विचिन्तनम् एकस्यासहायस्य विचिन्तनम् ।। 1.3.28।।



अवरोधस्य अन्तःपुरस्य ।। 1.3.29।।



अभिज्ञानप्रदानम् अभिज्ञायते ऽनेनेत्यभिज्ञानम् अङ्गुलीयकम्, अभिषेकाभ्युदयं रामाभिषेकोत्सवम् । 'जन्म रामस्य' इत्यादि वैदेह्याश्च विसर्जनम् इत्येतदन्तं चकार भगवानृषिः' इति पूर्वेण सम्बन्धनीयम् ।। 1.3.3037।।



अनागतं चेति । अनागतं यत्किञ्चिदित्यनेन सीताविसर्जनात्पूर्वकालस्य भूयस्त्वम् अनन्तरकालस्याल्पता द्योत्यते ।। 1.3.38।।



इति श्रीमहेश्वरतीर्थविरचितायां श्रीरामायणतत्त्वदीपिकाख्यायां बालकाण्डव्याख्यायां तृतीयः सर्गः ।। 3 ।।

श्रुत्वेति । नारदात्काव्यविषयं रामचरितरूपं वस्तु श्रुत्वा समग्रं प्रकाशरहस्यसहितं कुर्विति च ब्रह्ममुखाच्छ्रत्वा तस्य धीमतो रामस्य यद्वृत्तं चरितं सरहःप्रकाशं तद्भूयः पुनर्व्यक्तं साक्षात्कारविषयो यथा भवति तथा कर्तुमन्वेषते उद्युङ्क्ते स्मेति शेषः । धर्मार्थेति त्रिवर्गोपलक्षणं फलत्वेन तत्सहितम् । हितम् मोक्षफलकम् ।। 1.3.1 ।।



उद्योगमेवाह उपेति । आचम्येत्यर्थः । सम्यक्स्मृत्युक्ताचमनरीत्या इदमन्येषामपि प्रायत्यसम्पादकानामुपलक्षणम् । प्रागग्रेषु दर्भेषु स्थित्वा धर्मेण योगजेन ब्रह्मप्रसादरूपेण च गतिं रामादीनां चरितरूपामन्वेषते ऽतियत्नेन पश्यति स्म ।। 1.3.2 ।।



रामेत्यादि । श्लोकद्वयमेकं वाक्यम् । भार्याकौसल्याद्यास्तत्सहितेन दशरथेन रामादिभिश्च यत्प्राप्तं सम्बद्धं चरितं राज्यपालनादिरूपं हसितादिरूपं च तत्सर्वं तत्र समाधौ तत्त्वतो धर्मवीर्येण योगजबलेन पश्यति स्म ।। 1.3.3,4 ।।



अयोध्यावासकालिकं वृत्तं निरीक्ष्य तदनन्तरं वनकालिकं च निरीक्षितमित्याह स्त्रीतृतीयेनेति । द्वितीयो लक्ष्मणः । तत्सर्वं चेति चस्य तदुत्तरकालिकमुत्तरकाण्डस्थं चेत्यर्थ इत्यपरे ।। 1.3.5 ।।



नेदं दर्शनं स्वप्नवदित्याह तत इति । पूर्वाचरितयोगाभ्यासादित्यर्थः । योगम् समाधिम् । तत्र समाधौ पुरा पश्यति अपश्यदित्यर्थः । यन्निर्वृत्तं जातम् इदमुपलक्षणम् । यच्च भावि तच्चरित्रं पश्यति स्मेति यावत् ।। 1.3.6 ।।



तदिति । धर्मेण योगजेन अत एव महामतिः । तत्सर्वमतीतमनागतं च तद्विषयं काव्यम् । अभिरामस्येत्यनेन तादृशकाव्यकरणस्य रागप्राप्तोक्ता ।। 1.3.7 ।।



कामेति । कामरूपो यो ऽर्थः पुरुषार्थस्तद्रूपेण गुणेन फलेन युक्तं धर्मार्थरूपपुरुषार्थफलेन विस्तरवत् विस्तरेण तदुभयप्रतिपादकं तद्दातृ चेत्यर्थः । रत्नैः काव्यगुणालङ्कारव्यङ्ग्यैराढ्यम् पूर्णम् । सर्वश्रुतीनां मनोभूताः सारभूता उपनिषदस्तासां हरं तदर्थप्रतिपादकम्, तेन मोक्षफलकत्वम् । व्याख्यानान्तरं त्वचमत्कारीत्युपेक्षितम् ।। 1.3.8 ।।



स इति । रघुवंशस्य तद्वंशावतीर्णरामस्य नारदकथनक्रमेणैव तच्चरितं तत्प्रतिपादकं काव्यं चकारेत्यर्थः ।। 1.3.9 ।।



विस्तरेण वर्णनीयानर्थान् "इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम्" इत्युक्तेः समासेन सङ्क्षेपेणाह जन्मेत्यादिना । वीर्यं स्वयमक्षतस्य पराभिभवसामर्थ्यम् । सर्वानुकूलतां सर्वेषामनुवर्तनरूपां प्रियतां विश्लेषासहत्वपर्यवसायिनी वस्तुसौन्दर्यबलाद्विषयलाभे ऽप्यनिवर्त्याविद्यमानानामपि दोषाणामदर्शनकरी, व्यसनसहस्रसम्पाते ऽप्यनिवर्त्या या अनुपस्कृतवस्तुमात्रालम्बिनीच्छा प्रेमपदवाच्या तद्विषयताम् । एवं भगवति रामे मायाशबले जातं प्रेम चित्तशुद्धिद्वारा शुद्धविषयं प्रेमोत्पाद्य निदिध्यासनद्वारा मुक्तिजनकज्ञानपर्यवसायीति बोध्यम् । क्षान्तिम् "उच्यमानो ऽपि परुषं नोत्तरं प्रतिपद्यते" इत्युक्तरूपाम् । सौम्यतामक्रूरदर्शनताम् ।। 1.3.10 ।।



नानेति । विश्वामित्रसहायने विश्वामित्रेण सह गमने तदुपस्थितिकाले सभायां मार्गे गमनकाले च चित्राः नाना कथाः अन्याश्च कथा योगवासिष्ठोक्ता ब्रह्मप्रतिपादिकाः कथा अत्र ग्रन्थे उक्ता गङ्गादिकथाश्चेत्यर्थः । एतेनात्र श्लोके नानेत्यन्या इति च व्यर्थमित्यपास्तम् । जानक्याश्चेति चेनोर्मिलादिसङ्ग्रहः ।। 1.3.11 ।।



रामेति । द्वितीयः परशुरामः । गुणान्विनयजयरूपान् ।। 1.3.12 ।।



विघातं चेति । विवासनम् वनं प्रति प्रस्थापनम् । परलोकस्य चाश्रयम् परलोकगमनम्, मरणमिति यावत् ।। 1.3.13 ।।



प्रकृतीनामिति । प्रकृतीनां वञ्चनपूर्वकविसर्जनमयोध्यां प्रति परावर्तनम् । निषादाधिपो गुहः । सूतः सुमन्त्रः ।। 1.3.14 ।।



गङ्गाया इति । अभ्यनुज्ञानम् सम्मतिः ।। 1.3.15 ।।



वास्त्विति । वास्तुकर्म चित्रकूटे गृहनिर्माणम् । निवेशम् तत्र गृहे ऽवस्थानम् । प्रसादनम् भरतकर्तृकम् ।। 1.3.16 ।।



पादुकेति । श्रेष्ठपादुकयोर्भरतकृतमभिषेकम् । नन्दिग्रामस्य नितरामतिशयेन वासनम्, भरते तत्र गते सर्वप्रजास्तत्रैव वासं कृतवत्य इत्यर्थः ।। 1.3.17 ।।



दर्शनमिति । अनसूयासमास्यामनसूयया सह सीतायाः समास्या सहासनम् । यद्यप्येतद्विराधवधात्पूर्वमेव तथापि क्रमे तात्पर्याभावाद्व्यत्ययेनाभिधानम् । अङ्गरागश्चन्दनादिः ।। 1.3.18 ।।



दर्शनमिति । अगस्त्यसकाशाद्धनुषो ग्रहणम् ।। 1.3.19 ।।



वधमिति । उत्थानम् जानकीहरणोद्योगम् ।। 1.3.2022 ।।



ऋष्येति । प्रत्ययोत्पादनम् शालभेदादिभिः सुग्रीवस्य विश्वासजननम् । विग्रहम् युद्धम् ।। 1.3.23 ।।



वालीति । सुग्रीवप्रतिपादनम् सुग्रीवस्य राज्ये स्थापनम् । समयम् शरदि यात्रा कर्तव्येति रामसुग्रीवयोः सङ्केतम् । वर्षेति । वर्षाकालिकवासाङ्गीकरणम् ।। 1.3.24 ।।



कोपमिति । उपसङ्ग्रहम् वानराणां मेलनम् । पृथिव्याश्च निवेदनम् सुग्रीवेण वानरान्प्रति पृथ्वीसंस्थानकथनम् ।। 1.3.25 ।।



अङ्गुलीयकदानम् रामकर्तकं हनुमति । प्रायोपवेशनं प्रायेणानशनेन वानराणामुपवेशनं समुद्रसमीपे वासः ।। 1.3.2628 ।।



एकस्यापि विचिन्तनमसहायस्य कर्तव्यार्थविचारं चेत्यर्थः । अवरोधो ऽन्तःपुरम् ।। 1.3.29 ।।



यानम् गमनम् ।। 1.3.30 ।।



अभिज्ञानम् रामदत्ताङ्गुलीयकम् ।। 1.3.31,32 ।।



ग्रहणमिति । लङ्काया दाहेन तत्रत्यानामाक्रन्दनं लङ्कादाहे हनुमद्गर्जनमित्यर्थो वा । "अभिमर्दनम्" इति पाठे लङ्काया दाहेनाभितो मर्दनमित्यर्थः । प्रतिप्लवनम् पुनः सागरोत्तरणम् ।। 1.3.33 ।।



मणिनिर्यातनम् सीताया दत्तस्य स्वशिरोरत्नस्य राघवे दानम् । नलसेतोर्नलनिर्मितसेतोः ।। 1.3.34 ।।



प्रतारम् । सेनाया इति शेषः ।। 1.3.35 ।।



निबर्हणम् मारणम् । अरे रावणस्य ।। 1.3.36 ।।



अयोध्यायाश्च गमनम् तदुद्देश्यकं गमनम् ।। 1.3.37 ।।



रामाभिषेकाभ्युदयम् रामाभिषेकोत्सवम् । सर्वत्र चकारेत्यनुकृष्यते ।। 1.3.38 ।।



अनागतं चेति । यत्किञ्चिदित्यनेन सीताविसर्जनात्पूर्वकालिकस्य भूयस्त्वमनन्तरकालस्याल्पता द्योत्यते तत्सर्वमुत्तरे सर्वतो विशिष्टे काव्ये चकार निबबन्धेत्यर्थः ।। 1.3.39 ।।



इति श्रीरामाभिरामे श्रीरामीये रामायणतिलके वाल्मीकीय आदिकाव्ये बालकाण्डे तृतीयः सर्गः ।। 3 ।।

मुनिवृत्तमाह श्रुत्वेत्यादि । धर्मार्थसहितं धर्मो रघुनाथाश्रयणमेवार्थ: परमपुरुषार्थस्तेन सहितम् । अत एव हितं सर्वोपकारकं समग्रं सम्पूर्णं वस्तु श्रुत्वा नारदब्रह्मणोरुपदेशादवगत्य धीमत: समाधिकरहितबुद्धिविशिष्टस्य तस्य श्रुतितात्पर्ये विषयीभूतस्य रघुनाथस्य व्यक्तमिह लोके ऽपि प्रकटीभूतं यद्भूयो विस्तृतमाचरितं तदन्वेषते व्यचारयत् । 'वर्तमानसामीप्ये भूते भविष्यति च वर्तमानवद्वा' इति लट्प्रयोग: । एतेन तद्वस्तुनो दुर्बोधत्वं सूचितम् । 'धर्मात्मा धर्मसंहितम्' इति पाठे तु धर्मात्मेति मुनिविशेषणम् । धर्मसंहितमिति वस्तुविशेषणम् । रघुनाथा ऽ ऽचरितरूपधर्मविशिष्टमित्यर्थ: । "समो वा हितततयो:" इत्यत्र वाशब्दसत्वान्मकारस्थानिकानुस्वार: श्रुति: ।। 1.3.1 ।।



उपेति । मुनि: नारदोपदिष्टतत्त्वमननशीलो वाल्मीकि: सम्यग्यथाविधि उदकमुपस्पृश्य आचम्य प्राचीनाग्रेषु दर्भेषु स्थित्वा कृताञ्जलि: प्रार्थनासूचकबद्धयुगलकर: सन् धर्मेण वेदबोधितकर्मणोपलक्षितामित्यध्याहार: । गतिम् सीतारामाचरितमन्वेषते व्यचारयत् ।। 1.3.2 ।।



विचारोत्तरकाले विचारविषयीभूतवस्तुसाक्षात्कारो जात इत्याह रामेत्यादि श्लोकद्वयेन । रामलक्ष्मणसीताभिस्तत्रायोध्यायां प्राप्तं प्रकटितं यद्धसितं हसनं भाषितं वचनरचना गति: गमनम् अन्यच्च यावच्चेष्टितं दातृत्वादि तत्सर्वं धर्मवीर्येण रघुनाथस्मरणरूपबलेन यथावद्यथाकामं तत्त्वत: मायाराहित्येन सम्पश्यति सम्यगजानात् । सराष्ट्रेण राज्यसहितेन सभार्येण कौशल्यादिसहितेन दशरथेन राज्ञा च यत्प्रकटत: प्राप्तं हसितत्वादि भाषितं यथावत्सम्प्रपश्यति । पश्यतीत्युक्त्या पुनर्नतद्विस्मृतिरिति ध्वनितम् ।। 1.3.3,4 ।।



अयोध्यावृत्तसाक्षात्कारानन्तरं वनवृत्तविचारमाह स्त्रीतृतीयेनेति । स्त्री सीता तृतीया यस्य सीतालक्ष्मणसहितेनेत्यर्थ: । सत्या सन्धा प्रतिज्ञा यस्य तेन । वने चरता वनगमनशीलेन रामेण यत्प्राप्तं प्रकटीकृतं चरितं तत्सर्वं तथैव अन्ववेक्षितम् । वाल्मीकिना विचारितमित्यर्थ: चशब्द एवार्थे ।। 1.3.5 ।।



विचारोत्तरकाले तत्साक्षात्कारो जात इत्याह तत इत्यादिना । तत: विचारानन्तरं धर्मात्मा धर्मे रघुनाथोपासने आत्मा मनो यस्य । अत एव योगमुपासनोपायमास्थित: प्राप्त: मुनि: तत्र अयोध्यादौ यन्निर्वृत्तं लक्ष्मणसीतारामाचरितं तत्सर्वं पाणावामलकं यथा पाणिगतधात्रीफलमिव पुरा पूर्वं पश्यति तत्त्वतो ऽजानादित्यर्थ: ।। 1.3.6 ।।



रघुनाथवर्णनीयसर्ववृत्तसाक्षात्कारोत्तरकालिकं वृत्तमाह तदित्यादिना । महाद्युति: अतिप्रकाशयुक्त: स वाल्मीकि: अभिरामस्य सर्वाभिरामहेतो: रामस्य धर्मेण वेदबोधितकर्मत्वेन उपलक्षितमिति शेष: । तत्प्रसिद्धं सर्वं निवर्णयिष्यमाणनिखिलरघुनाथचरितं तत्त्वतो मायाराहित्येन दृष्ट्वा ज्ञात्वा कर्तुं चरितं वर्णयितुमुद्युक्त: उद्योगवानासीदित्यर्थ: । महाद्युतिरित्युक्त्या

रघुनाथसाक्षात्कारस्य प्रभावातिशय: सूचित: । महामतिरिति पाठे तु महती समाधिकशून्या मतिर्यस्येत्यर्थ: ।। 1.3.7 ।।



कामेति । रत्नाढ्यं रत्नपरिपूर्णं समुद्रमिव । रत्नपरिपूर्णसमुद्रसदृशमित्यर्थ: । कामार्थगुणसंयुक्तं कामार्थगुणै: कामश्च अर्थश्च गुणशब्देन कामार्थगुणवत्तासम्पादकोधर्म उच्यते स च ते कामार्थगुणा: तै: संयुक्तं यथाकामम् । कामार्थधर्मदायकमित्यर्थ: । धर्मार्थगुणविस्तरं धर्मार्थयोर्गुणत्वसम्पादको मोक्ष इत्यर्थ: । तं विस्तृणाति परिपूरयति तत् । सर्वश्रुति सर्वा: श्रुतयस्तात्पर्यवृत्त्या प्रतिपादकत्वेन यस्मिन् तत् । अत एव मनोहरं सदयहृदयापकर्षकं रघुवंशस्य चरितं महर्षिणा नारदेन यथा येन प्रकारेण पूर्वं कथितं तेन प्रकारेण ऋषिर्वेदतत्त्वज्ञ: अत एव भगवान् रघुनाथज्ञानरूपैश्वर्यविशिष्ट: स वाल्मीकिश्चकार । वर्णयामासेत्यर्थ: द्वयोरेकत्रान्वय: । समुद्रमिव रत्नाढ्यमित्युपमालङ्कारेण यथा समुद्रे रत्नानि सुकृतमहायत्नलभ्यानि तथा वेदे रघुनाथचरितान्यपि सुकृतमहायत्नलभ्यानीत्युपमालङ्कारो ध्वनित: । तेन रघुनाथाचरितं सद्गुरुकृपयैव लभ्यमिति सद्गुरुराश्रयणीय इति वस्तु व्यक्तम् ।। 1.3.8,9 ।।



रघुनाथचरितमेव सङ्क्षेपेणाह जन्मेत्यादिभिरासर्गम् । रामस्य साकेताधीशरघुनाथस्य जन्म ब्रह्मप्रार्थनाहेतुकं प्रादुर्भावं सुमहत्सुमहत्त्वम् । ईश्वरेश्वरत्वमित्यर्थ: । वीर्यं समातिशयशून्यपराक्रमं सर्वानुकूलतां सर्वहितकारकत्वं लोकस्य प्रियतां लोकनिष्ठप्रीतिविषयत्वं क्षान्तिं जनकृतापराधादर्शकत्वं सौम्यतां सर्वप्रियदर्शकत्वं सत्यशीलतां सत्यस्वभावत्वं वाल्मीकिश्चकार । वर्णयामासेत्यर्थ: । एकोनत्रिंशत्तमेनान्वय: । (चकार इति एकोनचत्वारिंशे श्लोके वर्तते ।) सुमहदिति भावप्रधानो निर्देश: ।। 1.3.10 ।।



नानेति । विश्वामित्रसमागमे विश्वामित्रेण साकं महाराजाधिराजदशरथादिसमागमे सति अन्या: रामजन्मादिभिन्ना: नानाचित्रकथा: नाना बहुविधानि चित्राणि आश्चर्याणि यासु ता एव कथा इति कर्मधारय: । महाराजदशरथचेष्टाविशिष्टाद्युपदेशाहल्यादिस्वरूपप्रापणादिका इत्यर्थ: । जानक्या जनकप्रादुर्भूतसीताया: चकारेणोर्मिलादीनां विवाहं च धनुष: तत्र स्थापितशिवचापस्य विभेदनं विवाहहेतुकधनुर्भङ्गं च । नाना चित्रा: कथा इति 'व्यस्त: सहायने' इति च भट्टसम्मत: पाठ: । अर्थे तु न वैलक्षण्यम् ।। 1.3.11 ।।



रामेति । रामेण दाशरथिरघुनाथेन सह रामविवादं परशुरामविवादं च । तृतीयेति योगविभागात्सम्बन्धसामान्ये षष्ठीं प्रकल्प्य षष्ठीति सूत्रेण वा समास: । दाशरथे: रामस्य गुणान् विनयविजयादिरूपांश्चेत्यर्थ: । तथेति चार्थे । एवमुत्तरत्रापि । रामस्याभिषेकम् । अभिषेकोद्योगमित्यर्थ: । केकय्या दुष्टभावतां प्रातिभासिकदुष्टस्वभावत्वम् ।। 1.3.12 ।।



विघातं चेति । अभिषेकस्य रामाभिषेकोद्योगस्य विघातं केकयीकृतविघ्नं रामविवासनं वनप्रेषणं च राज्ञो महाराजदशरथस्य शोकं प्रकटीभूतरामवियोगजनितशोचनं च विलापं तच्छोकजनितहारामेत्याद्युच्चारणं च परलोकस्य अप्रकटायोध्यापुरस्य आश्रयं स्थितिं च ।। 1.3.13 ।।



प्रकृतीनामिति । प्रकृतीनां प्रजानां विषादं रामवियोगजनितदु:खं प्रकृतीनां विसर्जनमयोध्यां प्रति परावर्तनं च निषादाधिपसंवादं गुहेन सम्भाषणं च सूतोपावर्तनमयोध्यां प्रति सूतपरावर्तनं च । तथेति समुच्चये ।। 1.3.14 ।।



गङ्गायाश्चेति । गङ्गाया: सन्तारं सन्तरणं च भरद्वाजस्य दर्शनं भरद्वाजकर्मकावलोकनं च । एवश्चार्थे । अपीति पाठे सो ऽपि तत्रैव भरद्वाजाभ्यनुज्ञानाद्भरद्वाजाज्ञात: चित्रकूटस्य

दर्शनमवलोकनं च ।। 1.3.15 ।।



वास्त्विति । वास्तुकर्म चित्रकूटे पर्णमयगृहरचनां निवेशं तत्र प्रवेशं च भरतागमनं भरतकर्तृकचित्रकूटप्राप्तिं च । तथेति चार्थे । रामस्य प्रसादनं रामकर्मकभरतकर्तृकप्रसादनं च पितु: महाराजाधिराजदशरथस्य सलिलक्रियां सलिलदानं च ।। 1.3.16 ।।



पादुकेति । पादुकयो: प्राक्चेतनत्वनित्यत्वाभ्यां सर्वपादुकाश्रेष्ठयो: अभिषेकं राज्यनियन्तृत्वेन स्थापनं च नन्दिग्रामनिवासनं भरतकर्तृकनन्दिग्रामनिवासं च । स्वार्थे णिच् प्रयोजकाविवक्षा वा । दण्डकारण्यगमनं रामकर्तृकदण्डकारण्यप्रवेशं च विराधस्य वधं च । रामेणेति शेष: । तथाशब्दश्चार्थे ।। 1.3.17 ।।



दर्शनमिति । शरभङ्गस्य ऋषे: दर्शनं शरभङ्गऋषिकर्मकावलोकनं सुतीक्ष्णेन ऋषिणाभिसङ्गमं सम्मेलनं च । क्वचित्सुतीक्ष्णेन समागममिति पाठ: । अर्थे तु न विशेष: । अनसूयासहास्यामनसूयया अत्रिपत्न्या सहास्यां सीताया: सहस्थितिमङ्गरागस्य चन्दनस्य अर्पणमनसूयाकर्तृकसीतोद्देश्यकसमर्पणं च । समास्यामिति भट्टसम्मतपाठे तु अनसूयया सह सम्यगासनमित्यर्थ: । अत्र क्रमो न विवक्षित: । अत एव विराधवधात्पूर्ववृत्तमनसूयावृत्तमुत्तरत्रोक्तम् । 'आस्या त्वासनमासीने' इत्यमर: ।। 1.3.18 ।।



दर्शनमिति । अगस्त्यस्य कुम्भोद्भवमुने: दर्शनमवलोकनं च । अपिना तत्पूजनादिकं च । धनुष: अगस्त्यसमर्पितवैष्णवचापस्य ग्रहणं रामकर्तृकस्वीकारं च । शूर्पणख्या: शूर्पणखाया: संवादं बहुविधकथनं च । विरूपकरणं शूर्पणखाया: कर्णनासिकाच्छेदनं च । अत्र नखमुखेति निषेधे ऽपि ङीष् आर्ष: । तथाशब्दौ चार्थकौ ।। 1.3.19 ।।



वधमिति । खरत्रिशिरसो: तदुपलक्षितखरत्रिशिरोदूषणादीनां वधं रामकर्तृकहननं च रावणस्योत्थानं शूर्पणखावाक्यात् मारीचसहितरावणकर्तृकरामाश्रमकर्मकगमनं च । मारीचस्य वधं रामकर्तृकहननं च । वैदेह्या हरणं रावणकर्तृकानयनं च एवतथाशब्दौ चार्थौ ।। 1.3.20 ।।



राघवश्चेति । राघवस्य रामस्य विलापं सम्भोगपोषकसीतावियोगहेतुकरामकर्तृकविलापं च । गृध्रराजनिबर्हणं गृध्रराजस्य जटायुष: निबर्हणं रावणकर्तृकहिंसनम् । अपिना तत्प्रमीतक्रियां च । कबन्धदर्शनं कबन्धकर्मकावलोकनं च । पम्पाया: तन्नामकसरस: दर्शनमवलोकनं च । एवश्चार्थे ।। 1.3.21 ।।



शबर्येति । शबर्या: तन्नामकश्रमण्या दर्शनं च । एतेन तत्समर्पितफलाशनं हनुमद्दर्शनं च । तथाशब्दश्चार्थे । महात्मन: मह्यते रमादिभि: पूज्यते इति महा सीता तत्रात्मा मनो यस्य तस्य राघवस्य पम्पायां पम्पासमीपे प्रलापं च । एतेन लक्ष्मणकृतप्रलापशामकोक्तिं च ।। 1.3.22 ।।



ऋष्येति । ऋष्यमूकस्य सुग्रीवाधिष्ठिततन्नामकपर्वतस्य गमनं प्राप्तिं च सुग्रीवेण समागमं तत्र सुग्रीवरामसम्मेलनं च प्रत्ययोत्पादनं रामसुग्रीवपरस्परविश्वासजननं च सख्यं तयो: परस्परं मित्रभावं च वालिसुग्रीवविग्रहं च सुग्रीवकर्तृकविग्रहहेतुकथनमित्यर्थ: ।। 1.3.23 ।।



वालीति । वालिप्रमथनं वालिकर्मकवधं च सुग्रीवप्रतिपादनं सुग्रीवस्य प्रतिपादनं रामकर्तृकराज्यस्थापनं च ताराविलापं वालिवधहेतुकशोकजनितताराकर्तृकप्रलापं च समयं वर्षर्त्वपाये सीतान्वेषणीयेति रामसुग्रीवकृतसङ्केतं वर्षरात्रनिवासनं वर्षो वृष्टियुक्त: काल: । चातुर्मास्यमित्यर्थ: । तस्य रात्रय: तेषु निवासनं निवासं च । एवश्चार्थे । सचावृत्त्या चहीनेष्वप्यन्वेति । वर्षरात्रेत्यत्राजिति योगविभागादच्प्रत्यय: । रात्राह्नेति पुंस्त्वम् । ताराविलापसमयमिति समस्तपाठे समाहारद्वन्द्वेनैकवद्भावो बोध्य: ।। 1.3.24 ।।



कोपमिति । राघवसिंहस्य राघवश्रेष्ठरामस्य कोपं सुग्रीवानवधानतानिवर्तकक्रोधाभासं बलानां सैन्यानामुपसङ्ग्रहं सुग्रीवकर्तृकसम्मेलनं च । दिश: प्रस्थापनं सर्वदिक्कर्मकवानरप्रेषणं च । पृथिव्या द्वीपसमुद्रादिरूपाया: निवेदनं अवयवांश: सुग्रीववर्णनं च । एवश्चार्थे ।। 1.3.25 ।।



अङ्गुलीयकेति । अङ्गुलीयकदानं हनुमत्सम्प्रदानकरामकर्तृकसीताप्रतीतिसम्पादकाङ्गुलीयकदानं च । ऋक्षस्य बिलदर्शनं ऋक्षस्य बिलं स्वयंप्रभाबिलं तस्य दर्शनं च । प्रायोपवेशनं प्रायाय प्राणत्यागाय उपवेशनमनशनतया स्थितिं च । सम्पाते: जटायुषो ज्येष्ठभ्रातु: दर्शनं च । अपिना तेन सह सम्भाषणम् । एवेति पाठे सोप्यर्थको बोध्य: ।। 1.3.26 ।।



पर्वतेति । पर्वतारोहणं च । एवेन हनुमत्कृतदेवप्रार्थनां सागरस्य लङ्घनं च । समुद्रवचनादेव उत्थितस्य मैनाकस्य दर्शनं च । चकारेण हनुमन्मैनाकसंवादम् । उत्थितस्येति शेष: । क्वचित्सागरस्यापीति पाठ: ।। 1.3.27 ।।



राक्षसीतर्जनमिति । राक्षस्यो: राक्षसीरूपधारिरक्ष:कुलोत्पन्नसुरसालङ्किन्यो: तर्जनं हनुमत्कर्मकभर्त्सनं च । छायाग्राहस्य सिंहिकाया: दर्शनं निधनं च । लङ्कामलयदर्शनं लङ्कामलयस्य लङ्काधिकरणीभूतपर्वतैकदेशस्य दर्शनं च । एवश्चार्थे ।। 1.3.28 ।।



रात्राविति । रात्रौ लङ्काप्रवेशं च । एकस्य वानरप्रधानीभूतहनुमत: विचिन्तनमापानभूमिगमनं राक्षसकर्तृकमद्यपानस्थलकर्मकहनुमत्कर्तृकप्राप्तिं च । अवरोधस्यान्त:पुरस्य दर्शनं च । एकस्यापीति पाठे अपिश्चार्थे ।। 1.3.29 ।।



दर्शनमिति । रावणस्य दर्शनं च पुष्पकस्य दर्शनं च अशोकवनिकायानं हनुमत्कर्तृकाशोकवनिकाप्राप्तिं च सीताया: दर्शनं च । अपी चार्थौ । क्वचित्सीतायाश्च प्रदर्शनमिति पाठ: ।। 1.3.30 ।।



अभिज्ञानेति । अभिज्ञानप्रदानं सीतासम्प्रदानकमुद्रिकाप्रदानं च सीताया: भाषणं च । अपिना हनुमतो भाषणं राक्षसीतर्जनं राक्षसीकर्तृकसीताकर्मकभर्त्सनं च त्रिजटा विभीषणसुता तस्या: स्वप्नदर्शनं रामशुभसूचकस्वप्नावलोकनं च । एवश्चार्थे ।। 1.3.31 ।।



मणिप्रदानमिति । सीताया: मणिप्रदानं हनुमद्द्वारा सीताकर्तृकरघुनाथोद्देश्यकचूडामणिसमर्पणं च वृक्षभङ्गं सीताश्रयीभूतशिंशपातिरिक्ताशोकवनिकोत्पाटनं च राक्षसीविद्रवं राक्षसीपलायनं च । तथाशब्देन राक्षसीकर्तृकहनुमद्वृत्तकथनं किङ्कराणां रावणभृत्यभटानां निबर्हणं नाशनं च । एवौ चार्थौ ।। 1.3.32 ।।



ग्रहणमिति । वायुसूनो: हनुमतो ग्रहणं रावणसभानयनं च लङ्कादाहाभिगर्जनं लङ्कादाहे हनुमदभिगर्जनं च । लङ्कादाहश्च अभिगर्जनं चेति समाहारद्वन्द्वो वा । अभिमर्दनमिति पाठे तु दाहेन राक्षसानां हिंसनं चेत्यर्थ: । अथानन्तरं प्रतिप्लवनं पुन: समुद्रसन्तरणं मधूनां मधुवनोद्भवक्षौद्राणां हरणं वानरकर्तृकादानं च । एवतथाशब्दौ चार्थौ ।। 1.3.33 ।।



राघवेति । राघवाश्वासनं 'दृष्टा सीतेति तत्त्वत:' इत्यादिना रामसमवधानीकरणं च मणिनिर्यातनं सीतासमर्पितचूडामणिसमर्पणं च । तथाशब्देन ससैन्यसुग्रीवरामगमनं समुद्रेण सङ्गमं रघुनाथकर्तृकसमुद्रसमागमं च नलसेतो: नलैकसाध्यसेतोर्बन्धनं च ।। 1.3.34 ।।



प्रतारमिति । समुद्रस्य प्रतारं सेतुनोत्तरणं च रात्रौ लङ्कावरोधनं च विभीषणेन संसर्गमाभाषणपूर्वकसम्बन्धं च वधोपायनिवेदनं विभीषणकर्तृकरावणादिवधयत्नकथनं च । आवृत्त्या चकार: चहीनेष्वप्यन्वेति ।। 1.3.35 ।।



कुम्भकर्णस्येति । कुम्भकर्णस्य निधनं वधं च मेघनादनिबर्हणं हिंसनं च रावणस्य विनाशं च सीतावाप्तिं च अरे: पुरे लङ्कायां विभीषणाभिषेकं च पुष्पकस्य रावणहृतकुबेरविमानस्य दर्शनं च ।। 1.3.36 ।।



अयोध्याया इति । अयोध्यायाश्च गमनं रामकर्तृकप्रस्थानं च भरद्वाजसमागमं च वायुपुत्रस्य हनुमत: प्रेषणं च । रघुनाथेन भरतं प्रतीति शेष: । भरतेन समागमं हनुमद्द्वारा साक्षाच्च भरतसम्मेलनं च ।। 1.3.37 ।।



रामेति । रामाभिषेकाभ्युदयं रामराज्याभिषेकोत्सवं सर्वसैन्यविसर्जनं स्वस्वस्थानं प्रति सुग्रीवादिप्रेषणं च स्वराष्ट्ररञ्जनं प्रजाप्रमोदनं च वैदेह्या: प्रकटरूपाया: विसर्जनं च । एवश्चार्थे ।। 1.3.38 ।।



अनागतमिति । वसुधातले रामस्य यत्किञ्चिच्चरितमनागतमप्रकटितम् । भविष्यत्कालिकमित्यर्थ: । तदेव उत्तरे काव्ये उत्तरे काण्डे भगवान्परममाहात्म्यवान् ऋषि: त्रिकालज्ञ: चकार वर्णयामास । भूतवर्तमानकालिकरामचरितानि षट्सु काण्डेषु वर्णितानि, भविष्यत्कालिकरामचरितानि उत्तरकाण्डे वर्णितानीत्यर्थ: । चशब्द एवार्थे ।। 1.3.39 ।।



इत्यार्षे श्रीमद्वाल्मीकीयरामायणव्याख्याने रामायणशिरोमणौ बालकाण्डे तृतीय: सर्ग: ।। 3 ।।