Sloka & Translation

[Lamentations of Dasaratha--Sumantra fetches the chariot at the command of the king- treasury officer gives valuable ornaments and garments to Sita---Kausalya instructs Sita on the obligations of a wife towards her husband-- Rama seeks leave of his other mothers.]

రామస్య తు వచః శృత్వా మునివేశధరం చ తమ్.

సమీక్ష్య సహ భార్యాభీ రాజా విగతచేతనః৷৷2.39.1৷৷

నైనం దుఃఖేన సన్తప్తః ప్రత్యవైక్షత రాఘవమ్.

న చైనమభిసమ్ప్రేక్ష్య ప్రత్యభాషత దుర్మనాః৷৷2.39.2৷৷

భార్యాభిః సహ with his wives, రాజా king, రామస్య Rama's, వచః words, శ్రుత్వా having heard, మునివేశధరమ్ dressed like an ascetic, తమ్ him, సమీక్ష్య చ beholding, విగతచేతన unconscious, దుఃఖేన with grief, సన్తప్తః tormented, ఏనమ్ this, రాఘవమ్ Rama, న ప్రత్యవైక్షత could not look at, దుర్మనాః dejected mind, ఏనమ్ him, అభిసమ్ప్రేక్ష్య having looked at, న ప్రత్యభాషత చ did not reply.

After hearing Rama and beholding him in the robes of an ascetic, Dasaratha and his wives fell unconscious. With his body and mind afflicted with grief, Dasaratha could not look Rama in the face nor could he make a reply.

రామస్య తు వచః శృత్వా మునివేశధరం చ తమ్.

సమీక్ష్య సహ భార్యాభీ రాజా విగతచేతనః৷৷2.39.1৷৷

నైనం దుఃఖేన సన్తప్తః ప్రత్యవైక్షత రాఘవమ్.

న చైనమభిసమ్ప్రేక్ష్య ప్రత్యభాషత దుర్మనాః৷৷2.39.2৷৷

స ముహూర్తమివాసంజ్ఞో దుఃఖితశ్చ మహీపతిః.

విలలాప మహాబాహూ రామమేవానుచిన్తయన్৷৷2.39.3৷৷

మహాబాహుః mighty-armed, సః మహీపతిః that Lord of the world (king), ముహూర్తమ్ for a moment, అసంజ్ఞః ఇవ almost unconscious, దుఃఖితశ్చ grieved, రామమ్ ఏవ Rama alone, అనుచిన్తయన్ while brooding, విలలాప lamented.

The mighty-armed king lost consciousness for a moment and in grief lamented, brooding only over Rama.

మన్యే ఖలు మయా పూర్వం వివత్సా బహవఃకృతాః.

ప్రాణినో హింసితా వాపి తస్మాదిదముపస్థితమ్৷৷2.39.4৷৷

మయా by me, పూర్వమ్ in the past, బహవః many, వివత్సాః deprived of children, కృతాః have been reduced, వాపి or, ప్రాణినః living beings, హింసితాః are harmed, తస్మాత్ therefore, ఇదమ్ this, ఉపస్థితమ్ has befallen, మన్యే ఖలు I deem.

'In the past I must have separated many from their children or harmed many living beings. That is why I think this calamity has befallen me.

న త్వేవానాగతే కాలే దేహాచ్చ్యవతి జీవితమ్.

కైకేయ్యా క్లిశ్యమానస్య మృత్యుర్మమ న విద్యతే৷৷2.39.5৷৷

యోహం పావకసఙ్కాశం పశ్యామి పురతః స్థితమ్.

విహాయ వసనే సూక్ష్మే తాపసాచ్ఛాదమాత్మజమ్৷৷2.39.6৷৷

కాలే when the time, అనాగతే has not come yet, దేహాత్ from body, జీవితమ్ life, న చ్యవతి does not leave, యః అహమ్ such as I am, సూక్ష్మే fine, వసనే clothes, విహాయ having removed, తాపసాచ్ఛాదమ్ wearing the robes of an ascetic, పావకసఙ్కాశమ్ like fire, ఆత్మజమ్ son, పురతః స్థితమ్ standing before me, పశ్యామి I, కైకేయ్యా by Kaikeyi, క్లిశ్యమానస్య while being tormented, మమ to me, మృత్యుః death, న విద్యతే does not come.

Unless the destined hour arrives, life does not leave the body. Therefore, even though I am tormented by Kaikeyi and even after seeing my son, standing before me, (bright) like fire, taking off his fine clothes and wearing the robes of an ascetic my end does not come.

ఏకస్యాః ఖలు కైకేయ్యాః కృతేయం క్లిశ్యతే జనః.

స్వార్థే ప్రయతమానాయాః సంశ్రిత్య నికృతిం త్విమామ్৷৷2.39.7৷৷

ఇమామ్ this, నికృతిమ్ deception, సంశ్రిత్య resorting to, స్వార్థే for selfish ends, ప్రయతమానాయాః in
pursuit of, ఏకస్యాః only one, కైకేయ్యాః కృతేః for Kaikeyi, అయం జనః these people, క్లిశ్యతే are suffering.

Only because of Kaikeyi who resorted to this deception in pursuit of selfish ends so many people are made to suffer.

ఏవముక్త్వా తు వచనం బాష్పేణ పిహితేన్ద్రియః.

రామేతి సకృదేవోక్త్వా వ్యాహర్తుం న శశాక హ৷৷2.39.8৷৷

ఏవమ్ in this manner, వచనమ్ words, ఉక్త్వా having uttered, బాష్పేణ with tears, పిహితేన్ద్రియః with blurred vision, రామేతి saying 'O Rama', సకృదేవ only once, ఉక్త్వా having said, వ్యాహర్తుమ్ to speak, న శశాక హ was not able.

Having uttered these words and muttering, 'O Rama' only once, his vision blurred by tears, he could speak no more.

సంజ్ఞాం తు ప్రతిలభ్యైవ ముహూర్తాత్స మహీపతిః.

నేత్రాభ్యామశ్రుపూర్ణాభ్యాం సుమన్త్రమిదమబ్రవీత్৷৷2.39.9৷৷

సః మహీపతిః that Lord of the world (king), ముహూర్తాత్ after a moment, సంజ్ఞామ్ senses, ప్రతిలభ్యైవ having regained, అశ్రుపూర్ణాభ్యామ్ filled with tears, నేత్రాభ్యామ్ with eyes, సుమన్త్రమ్ to Sumanatra, ఇదమ్ these words, అబ్రవీత్ spoke.

Regaining his senses in a moment, the king, with eyes filled with tears, said to Sumantra:

ఔపవాహ్యం రథం యుక్త్వా త్వమాయాహి హయోత్తమైః.

ప్రాపయైనం మహాభాగమితో జనపదాత్పరమ్৷৷2.39.10৷৷

త్వమ్ you, ఔపవాహ్యమ్ suitable for the journey, రథమ్ chariot, హయోత్తమైః with finest horses, యుక్త్వా having harnessed, ఆయాహి you shall come, ఏనమ్ this, మహాభాగమ్ magnanimous, ఇతః from here, జనపదాత్ this city, పరమ్ place situated outside, ప్రాపయ reach.

Harness the finest horses to the chariot suitable for the journey, drive this magnanimous Rama to a place outside the city, and come back.

ఏవం మన్యే గుణవతాం గుణానాం ఫలముచ్యతే.

పిత్రా మాత్రా చ యత్సాధుర్వీరో నిర్వాస్యతే వనమ్৷৷2.39.11৷৷

గుణవతామ్ of virtuous men, గుణానామ్ of virtues, ఫలమ్ reward, ఏవమ్ this only, ఉచ్యతే is said, మన్యే I think, యత్ since, సాధుః pious man, వీరః heroic, పిత్రా by father, మాత్రా చ by mother, వనమ్ to the forest, నిర్వాస్యతే is being banished.

That the pious and heroic son is banished by his parents to the forest is, I think, the reward to the virtuous for his virtues.

రాజ్ఞో వచనమాజ్ఞాయ సుమన్త్రః శీఘ్రవిక్రమః.

యోజయిత్వాయయౌ తత్ర రథమశ్వైరలఙ్కృతమ్৷৷2.39.12৷৷

రాజ్ఞః the king's, వచనమ్ words, ఆజ్ఞాయ having known, సుమన్త్రః Sumantra, శీఘ్రవిక్రమః of swift steps, అలఙ్కృతమ్ decorated, రథమ్ chariot, అశ్వైః with horses, యోజయిత్వా yoked, తత్ర there, ఆయయౌ came.

In obedience to the words of the king, Sumantra promptly harnessed the horses to a well-decorated chariot and brought it there.

తం రథం రాజపుత్రాయ సూత: కనకభూషితమ్.

ఆచచక్షేఞ్జలిం కృత్వా యుక్తం పరమవాజిభిః৷৷2.39.13৷৷

సూతః the charioteer (Sumantra), అఞ్జలిం కృత్వా with folded palms, రాజపుత్రాయ the king's son, కనకభూషితమ్ decked in gold, పరమవాజిభిః with excellent horses, యుక్తమ్ harnessed, తం రథమ్ that chariot, ఆచచక్షే informed.

With folded palms Sumantra informed the prince that a chariot, decked in gold and
harnessed with excellent horses, is ready.

రాజా సత్వరమాహూయ వ్యాపృతం విత్తసంఞ్చయే.

ఉవాచ దేశకాలజ్ఞో నిశ్చితం సర్వత శ్శుచిమ్৷৷2.39.14৷৷

రాజా the king, దేశకాలజ్ఞో aware of (the right) place and time, నిశ్చితమ్ firm, సర్వతః in every way, శుచిమ్ honest, విత్తసఞ్చయే in the treasury, వ్యాపృతమ్ working as officer, సత్వరమ్ hurriedly, ఆహూయ having summoned, ఉవాచ said.

The king who was aware of the right place and time summoned hurriedly the treaury officer, who was firm and honest and said to him:

వాసాంసి చ మహార్హాణి భూషణాని వరాణి చ.

వర్షాణ్యేతాని సఙ్ఖ్యాయ వైదేహ్యాః క్షిప్రమానయ৷৷2.39.15৷৷

ఏతాని these, వర్షాణి years, సఙ్ఖ్యాయ calculating, వైదేహ్యాః for the princess of Videha (Sita), మహార్హాణి highly valuable, వాసాంసి చ garments, వరాణి excellent, భూషణాని చ ornaments, క్షిప్రమ్ quickly, ఆనయ fetch.

Assess the (needs for) number of years the princess of Videha (Sita) is going to be in the forest, and fetch her quickly highly valuable garments and excellent ornaments.

నరేన్ద్రేణైవముక్తస్తు గత్వా కోశగృహం తతః.

ప్రాయచ్ఛత్సర్వమాహృత్య సీతాయై సమమేవ తత్৷৷2.39.16৷৷

నరేన్ద్రేణ by the king, ఏవమ్ thus, ఉక్తః spoken to, తతః then, కోశగృహమ్ to the treasury, గత్వా having gone, సర్వమ్ all those things, ఆహృత్య having brought, తత్ that, సమమేవ wholly, సీతాయై for Sita, ప్రాయచ్ఛత్ gave.

Ordered thus by the king, the officer went to the treasury, collected all the things and presented them to Sita.

సా సుజాతా సుజాతాని వైదేహీ ప్రస్థితా వనమ్.

భూషయామాస గాత్రాణి తైర్విచిత్రైర్విభూషణైః৷৷2.39.17৷৷

వనమ్ to the forest, ప్రస్థితా ready to depart, సుజాతా of noble birth, సా వైదేహి that princess from Videha (Sita), సుజాతాని beautiful, గాత్రాణి limbs, విచిత్రైః sparkling, తైః విభూషణైః those ornaments, భూషయామాస adorned.

That princess of noble birth from Videha adorned her beautiful limbs with the sparkling ornaments and got ready to depart for the forest.

వ్యరాజయత వైదేహీ వేశ్మ తత్సువిభూషితా.

ఉద్యతోంశుమతః కాలే ఖం ప్రభేవ వివస్వతః৷৷2.39.18৷৷

సువిభూషితా well- adorned, వైదేహీ Sita, తత్ వేశ్మ that palace, కాలే at dawn, ఉద్యతః rising, వివస్వతః Sun's, ప్రభా light, ఖమివ like sky, వ్యరాజయత got illumined.

Well-adorned Sita illumined the palace like the rising Sun lighting up the sky at dawn.

తాం భుజాభ్యాం పరిష్వజ్య శ్వశ్రూర్వచనమబ్రవీత్.

అనాచరన్తీ కృపణం మూర్ధ్న్యుపాఘ్రాయ మైథిలీమ్৷৷2.39.19৷৷

శ్వశ్రూః mother-in-law ( Kausalya), కృపణమ్ compassionately, అనాచరన్తీమ్ not acting, తాం మైథిలీమ్ that princess from Mithila (Sita), భుజాభ్యామ్ with arms, పరిష్వజ్య having embraced, మూర్ధ్ని on the forehead, ఉపాఘ్రాయ after kissing, అబ్రవీత్ said.

Kausalya, Sita's mother-in-law, took her in her arms, embraced her, kissed her on the forehead, and said to her who conducted herself without evoking any pity.

అసత్య స్సర్వలోకేస్మిన్సతతం సత్కృతాః ప్రియైః.

భర్తారం నానుమన్యన్తే వినిపాతగతం స్త్రియః৷৷2.39.20৷৷

అస్మిన్ in this, సర్వలోకే in all the worlds, అసత్యః untrue, స్త్రియః women, ప్రియైః by husbands, సతతమ్ at all times, సత్కృతాః though honoured, వినిపాతగతమ్ fallen into misfortunes, భర్తారమ్ husband, నానుమన్యన్తే do not agree (follow).

Those women who, although always gratified, do not follow their husband when they fall into misfortune, are regarded as unfaithful.

ఏష స్వభావో నారీణామనుభూయ పురా సుఖమ్.

అల్పామప్యాపదం ప్రాప్య దుష్యన్తి ప్రజహత్యపి৷৷2.39.21৷৷

పురా earlier, సుఖమ్ pleasures, అనుభూయ having enjoyed, అల్పామపి though in small measure, ఆపదమ్ trouble, ప్రాప్య having obtained, దుష్యన్తి censure them, ప్రజహత్యపి or even abandon them, ఏషః this, నారీణామ్ women's, స్వభావః nature.

Though they have enjoyed all pleasures (with their husbands) earlier, they censure them in the wake of the slightest trouble or even abandon them. This is the nature of women.

అసత్యశీలా వికృతా దుర్గ్రాహ్యహృదయాస్సదా.

యువత్యః పాపసంఙ్కల్పాః క్షణమాత్రాద్విరాగిణః৷৷2.39.22৷৷

పాపసఙ్కల్పాః evil-minded, యువత్యః young ladies, అసత్యశీలాః infidel, వికృతాః perverted ones, తథా also, దుర్గ్రాహ్యహృదయాః hard to read their hearts, క్షణమాత్రాత్ in an instant, విరాగిణః are devoid of affection.

Evil-minded young ladies are infidels. They are of perverted nature. They are inscrutable. In an instant they lose their love (for their husbands).

న కులం న కృతం విద్యా న దత్తం నాపి సఙ్గ్రహః.

స్త్రీణాం గృహ్ణాతి హృదయమనిత్యహృదయా హి తాః৷৷2.39.23৷৷

స్త్రీణామ్ women's, హృదయమ్ heart, కులమ్ family tradition, న గృహ్ణాతి does not attract, కృతమ్ benefit received, న not, విద్యా education, దత్తమ్ gifts, న not, సఙ్గ్రహః అపి not even accumulated wealth, న not, తాః those, అనిత్యహృదయాః హి unstable minds indeed.

Neither family traditions nor benefits received, nor education nor affection nor gifts nor even accumulated wealth attract women's hearts. Their minds are unstable indeed.

సాధ్వీనాం హి స్థితానాం తు శీలే సత్యే శ్రుతే శమే.

స్త్రీణాం పవిత్రం పరమం పతిరేకో విశిష్యతే৷৷2.39.24৷৷

తు but, శీలే in chastity, సత్యే in truth, శ్రుతే in scriptures, శమే in stability, స్థితానామ్ remaining fixed, సాధ్వీనామ్ of virtuous ones, స్త్రీణామ్ women, ఏకః only, పతిః husband, పరమమ్ supreme, పవిత్రమ్ as holy, విశిష్యతే is distinguished.

But for those virtuous women whose minds are fixed in chastity, truth, scriptures and stability, the husband occupies a distinguished place and is considered supremely holy.

స త్వయా నావమన్తవ్యః పుత్రః ప్రవ్రాజితో మమ.

తవ దైవతమస్త్వేష నిర్ధనః సధనోపి వా৷৷2.39.25৷৷

ప్రవ్రాజితః exiled, మమ my, సః పుత్రః son, త్వయా by you, నావమన్తవ్యః is not to be underestimated, నిర్ధనః without wealth, సధనోపి వా or with wealth, ఏషః he, తవ your, దైవమ్ అస్తు be your god.

You must not underestimate my son in his exile. You must treat him as your god whether he is wealthy or not.

విజ్ఞాయ వచనం సీతా తస్యా ధర్మార్థసంహితమ్.

కృతాఞ్జలిరువాచేదం శ్వశ్రూమభిముఖే స్థితామ్৷৷2.39.26৷৷

సీతా Sita, తస్యాః her, ధర్మార్థసంహితమ్ in conformity with dharma and artha, వచనమ్ words, విజ్ఞాయ having understood, కృతాఞ్జలిః with folded palms, అభిముఖే facing her, స్థితామ్ standing, శ్వశ్రూమ్ to her mother-in-law, ఇదమ్ this word, ఉవాచ said.

Sita who understood the import of these words which were in conformity with dharma and artha, repiled to her mother-in-law facing her with folded palms:

కరిష్యే సర్వమేవాహమార్యా యదనుశాస్తి మామ్.

అభిజ్ఞాస్మి యథా భర్తుర్వర్తితవ్యం శ్రుతం చ మే৷৷2.39.27৷৷

ఆర్యా venerable one, యథా as, మామ్ me, అనుశాస్తి instructing, సర్వమేవ all that, అహమ్ I, కరిష్యే shall do, భర్తుః in relation to my husband, యథా how, వర్తితవ్యమ్ should conduct
myself, అభిజ్ఞా అస్మి I am aware, మే శ్రుతం చ I have heard it earlier.

I shall do exactly all that the venerable mother-in-law instructs me. I have heard it earlier and have fully understood as to how I should conduct myself towards my husband.

న మామసజ్జనేనార్యా సమానయితుమర్హతి.

ధర్మాద్విచలితుం నాహమలం చన్ద్రాదివ ప్రభా৷৷2.39.28৷৷

ఆర్యా the worshipful lady, మామ్ me, అసజ్జనేన with wicked people, సమానయితుమ్ to equate, న అర్హతి not fit for, అహమ్ I, ప్రభా radiance, చన్ద్రాదివ like from the Moon, ధర్మాత్ from virtue,
విచలితుమ్ to swerve, నాలమ్ I cannot.

My worshipful mother-in-law should not equate me with wicked people (women). I cannot swerve from the path of virtue like radiance which never leaves the Moon.

నాతన్త్రీ వాద్యతే వీణా నాచక్రో వర్తతే రథః.

నాపతిస్సుఖమేధేత యా స్యాదపి శతాత్మజా৷৷2.39.29৷৷

అతన్త్రీ without strings, వీణా veena (lute), న వాద్యతే cannot be played, అచక్రః without
wheels, రథ: a chariot, న వర్తతే does not move, అపతిః without husband, శతాత్మజా a hundred sons, స్యాదపి even if she has, సుఖమ్ happiness, న ఏధేత one does not flourish.

A veena (lute) sans strings cannot be played. A chariot without wheels cannot move. Similarly, a woman without her husband finds no happiness even though she has one hundred sons.

మితం దదాతి హి పితా మితం మాతా మితం సుతః.

అమితస్య హి దాతారం భర్తారం కా న పూజయేత్৷৷2.39.30৷৷

పితా father, మితమ్ to a limited extent, దదాతి హి gives, మాతా mother, సుతః son, అమితస్య unlimited extent, దాతారమ్ giver, భర్తారమ్ husband, న పూజయేత్ who will not worship?

While the happiness that the father, mother and son give is limited, a husband gives unlimited happiness. Which wife will not worship such a husband?

సాహమేవం గతా శ్రేష్ఠా శ్రుతధర్మపరావరా.

ఆర్యే! కిమవమన్యేహం స్త్రీణాం భర్తా హి దైవతమ్৷৷2.39.31৷৷

ఆర్యే O exalted lady, ఏవం గతా one with these (ideals), శ్రేష్ఠా an eminent woman, శ్రుతధర్మపరావరా having been instructed in ordinary and special obligations, సా అహమ్ I, కిమ్ why, అవమన్యేయమ్ understimate him, స్త్రీణామ్ for women, భర్తా husband, దైవతం హి is god indeed.

Instructed about my obligations by an eminent lady (her mother?), imbued with these ideals, how can I, O exalted one, underestimate him (my husband)? For a woman the husband is a god indeed!

సీతాయా వచనం శ్రుత్వా కౌశల్యా హృదయఙ్గమమ్.

శుద్ధసత్త్వా ముమోచాశ్రు సహసా దుఃఖహర్షజమ్৷৷2.39.32৷৷

కౌశల్యా Kausalya, హృదయఙ్గమమ్ heart-stirring, సీతాయాః Sita's, వచనమ్ words, శ్రుత్వా having heard, శుద్ధసత్త్వా with purified mind, సహసా instantaneously, దుఃఖహర్షజమ్ produced out of joy
and grief, అశ్రు tears, ముమోచ shed.

Listening to the heart-stirring words of Sita, Kausalya with her heart so pure burst instantaneously into tears of joy and grief.

తాం ప్రాఞ్జలిరభిక్రమ్య మాతృమధ్యేతిసత్కృతామ్.

రామః పరమధర్మాత్మా మాతరం వాక్యమబ్రవీత్৷৷2.39.33৷৷

పరమధర్మాత్మా extremely virtuous, రామః Rama, మాతృమధ్యే in the midst of his mothers, అతిసత్కృతామ్ highly revered lady, తామ్ that, మాతరమ్ to mother (Kausalya), ప్రాఞ్జలిః with folded hands, అభిక్రమ్య having approached, వాక్యమ్ words, అబ్రవీత్ said.

Most virtuous Rama approached his mother, that highly revered lady among all his mothers, and with folded hands said:

అమ్బ! మా దుఃఖితా భూస్త్వం పశ్య త్వం పితరం మమ৷৷

క్షయో హి వనవాసస్య క్షిప్రమేవ భవిష్యతి৷৷2.39.34৷৷

అమ్బ O mother, త్వమ్ you, దుఃఖితా మా భూః do not grieve, త్వమ్ you, మమ పితరమ్ my father, పశ్య look after, వనవాసస్య of my exile in the forest, క్షయః end, క్షిప్రమేవ quickly, భవిష్యతి will come.

O mother, do not grieve. Look after my father. My stay in the forest will soon come to an end.

సుప్తాయాస్తే గమిష్యన్తి నవ వర్షాణి పఞ్చ చ.

సా సమగ్రమిహ ప్రాప్తం మాం ద్రక్ష్యసి సుహృద్వృతమ్৷৷2.39.35৷৷

తే you, సుప్తాయాః while asleep, నవ పఞ్చ చ nine plus five (fourteen), వర్షాణి years, గమిష్యన్తి will pass off, సా you, ఇహ here, (సమ్) ప్రాప్తమ్ have arrived, సుహృద్వృతమ్ surrounded by my friends, సమగ్రమ్ completely, మామ్ me, ద్రక్ష్యసి will see.

Fourteen years will pass off like a night's sleep. You will see me come home safe
and sound, surrounded by my friends.

ఏతావదభినీతార్థముక్త్వా స జననీం వచః.

త్రయశ్శతశతార్ధాశ్చ దదర్శా వేక్ష్య మాతరః৷৷2.39.36৷৷

సః he, అభినీతార్థమ్ with highly polished meaning, ఏతావత్ up to this extent, వచః words, ఉక్త్వా having spoken, ఆవేక్ష్య after looking at them, త్రయః three, త్రయశ్శతశతార్ధా: three hundred and fifty, మాతరః చ mothers, దదర్శ he saw.

Speaking thus to his mother with highly polished words, he then turned his gaze at his other three hundred and fifty mothers.

తా శ్చాపి స తథైవార్తా మాతృ్దశరథాత్మజః.

ధర్మయుక్తమిదం వాక్యం నిజగాద కృతాఞ్జలిః৷৷2.39.37৷৷

సః that, దశరథాత్మజః Son of Dasaratha (Rama), తథైవ similarly, ఆర్తాః distressed, తాః those, మాతృరపి mothers also, కృతాఞ్జలిః with folded palms, ధర్మయుక్తమ్ steeped in virtue, ఇదం వాక్యమ్ these words, నిజగాద uttered.

To all the mothers who stood deeply distressed with grief the son of Dasaratha spoke with folded hands these words suffused with virtue:

సంవాసాత్పరుషం కిఞ్చిదజ్ఞానాద్వాపి యత్కృతమ్.

తన్మే సమనుజానీత సర్వాశ్చామన్త్రయామి వః৷৷2.39.38৷৷

సంవాసాత్ by virtue of our living together, అజ్ఞానాద్వా or through ignorance, కిఞ్చిత్ even a little, యత్ any, పరుషమ్ harsh gesture, కృతమ్ has been done, మే to me, తత్ that, సమనుజానీత forgive, వః you, సర్వాః all, ఆమన్త్రయామి I am seeking leave of you.

If I have been harsh towards you, on account of our living together or through ignorance may you forgive me. I (now) seek leave of you all.

వచనం రాఘవస్యైతధ్దర్మయుక్తం సమాహితమ్.

శుశ్రువుస్తాః స్త్రియంస్సర్వా శ్శోకోపహతచేతసః৷৷2.39.39৷৷

తాః those, సర్వాః all, స్త్రియః women, రాఘవస్య of the descendant of the Raghus (Rama's), ధర్మయుక్తమ్ endowed with virtue, సమాహితమ్ well balanced, ఏతత్ this, వచనమ్ words, శోకోపహతచేతసః senses afflicted by grief, శుశ్రువుః heard.

All the women with their senses afflicted by grief heard the virtuous and well-balanced words of the scion of the Raghu race:

జజ్ఞేథ తాసాం సన్నాదః క్రౌఞ్చీనామివ నిస్వనః.

మానవేన్ద్రస్య భార్యాణామేవం వదతి రాఘవే৷৷2.39.40৷৷

రాఘవే when Rama, ఏవమ్ in this way, వదతి while he was saying, అథ thereafter, తాసామ్ of those women, భార్యాణామ్ of wives, సన్నాదః cry, క్రౌఞ్చీనామ్ of female geese (or herons), నిస్వన: ఇవ like sound, జజ్ఞే arose.

While Rama said so, there arose a loud cry of the wives of the king like the cry of the female herons.

మురజపణవమేఘఘోషవత్

దశరథవేశ్మ బభూవ యత్పురా.

విలపితపరిదేవనాకులం

వ్యసనగతం తదభూత్సుదుఃఖితమ్৷৷2.39.41৷৷

యత్ దశరథవేశ్మ Dasaratha's palace, పురా earlier, మురజపణవమేఘఘోషవత్ re-echoed with the sounds of drums and other musical instruments like rumbling of the cloud, తత్ that one, విలపితపరిదేవనాకులమ్ filled with wailings and lamentations, వ్యసనగతమ్ trapped in calamity, సుదుఃఖితమ్ అభూత్ was filled with sorrow.

Dasaratha's palace which reverberated, like the rumblings of the cloud, with the sounds of drums and other musical instruments earlier, now immensely grief-sticken and trapped in calamity, is filled with wailings and lamentations.
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయ ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాణ్డే ఏకోనచత్వారింశస్సర్గః৷৷
Thus ends the thirtyninth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.