[Rama reaches the banks of Tamasa river.]
అనురక్తా మహాత్మానం రామం సత్యపరాక్రమమ్.
అనుజగ్ముః ప్రయాన్తం తం వనవాసాయ మానవాః৷৷2.45.1৷৷
అనురక్తా మహాత్మానం రామం సత్యపరాక్రమమ్.
అనుజగ్ముః ప్రయాన్తం తం వనవాసాయ మానవాః৷৷2.45.1৷৷
Sloka & Translation
అనురక్తాః devoted, మానవాః men, వనవాసాయ to dwell in the forest, ప్రయాన్తమ్ setting out, మహాత్మానమ్ great, సత్యపరాక్రమమ్ to one whose truth is his power, తం రామమ్ that Rama, అనుజగ్ముః followed him.
When the high-souled Rama whose strength was his sense of truth set out for the forest, the faithful people followed him.
నివర్తితేపి చ బలాత్సుహృద్వర్గే చ రాజని.
నైవ తే సంన్యవర్తన్త రామస్యానుగతా రథమ్৷৷2.45.2৷৷
నైవ తే సంన్యవర్తన్త రామస్యానుగతా రథమ్৷৷2.45.2৷৷
సుహృద్వర్గే when hosts of friends, రాజని చ and when the king, బలాత్ forcibly, నివర్తితేపి చ
though sent back, రామస్య Rama's, రథమ్ chariot, అనుగతాః followers, తే those people, నైవ సంన్యవర్తన్త did not return.
The king and the hosts of friends were forcibly sent back but they did not return. They continued to follow the chariot of Rama.
అయోధ్యానిలయానాం హి పురుషాణాం మహాయశాః.
బభూవ గుణసమ్పన్నః పూర్ణచన్ద్ర ఇవ ప్రియః৷৷2.45.3৷৷
బభూవ గుణసమ్పన్నః పూర్ణచన్ద్ర ఇవ ప్రియః৷৷2.45.3৷৷
మహాయశాః illustrious, గుణసమ్పన్నః endowed with virtue of every kind, అయోధ్యానిలయానామ్ dwelling in Ayodhya, పురుషాణామ్ for men, పూర్ణచన్ద్ర ఇవ like the full Moon, ప్రియః బభూవ హి became dear.
The illustrious and virtuous Rama was as dear to the inhabitants of Ayodhya as the
full Moon.
స యాచ్యమానః కాకుత్స్థః స్వాభిః ప్రకృతిభిస్తదా.
కుర్వాణః పితరం సత్యం వనమేవాన్వపద్యత৷৷2.45.4৷৷
కుర్వాణః పితరం సత్యం వనమేవాన్వపద్యత৷৷2.45.4৷৷
సః that, కాకుత్స్థ: descendant of the Kakutsthas (Rama), తదా then, స్వాభిః his own, ప్రకృతిభిః by the subjects, యాచ్యమానః although pleaded, పితరమ్ father's, సత్యమ్ as truthful, కుర్వాణః doing, వనమేవ to the forest, అన్వపద్యత proceeded.
Although entreated by his subjects (not to go) Rama proceeded to the forest to make his father's vow come true.
అవేక్షమాణః సస్నేహం చక్షుషా ప్రపిబన్నివ.
ఉవాచ రామః స్నేహేన తాః ప్రజాః స్వాః ప్రజా ఇవ৷৷2.45.5৷৷
ఉవాచ రామః స్నేహేన తాః ప్రజాః స్వాః ప్రజా ఇవ৷৷2.45.5৷৷
రామః Rama, చక్షుషా with eyes, ప్రపిబన్నివ as if drinking, తాః those, ప్రజాః people, స్వాః his own, ప్రజాః ఇవ like children, సస్నేహమ్ (స్నేహేన) with affection, అవేక్షమాణః seeing, ఉవాచ said.
Looking at the people with love as if they were his own children and as though
drinking them with his glances, Rama appealed to them:
యా ప్రీతిర్బహుమానశ్చ మయ్యయోధ్యానివాసినామ్.
మత్ప్రియార్థం విశేషేణ భరతే సా నివేశ్యతామ్৷৷2.45.6৷৷
మత్ప్రియార్థం విశేషేణ భరతే సా నివేశ్యతామ్৷৷2.45.6৷৷
అయోధ్యానివాసినామ్ of residents of Ayodhya, మయి in me, యా ప్రీతిః which love, బహుమానశ్చ also respect, సా that one, విశేషేణ specially, మత్ప్రియార్థం for endearing me, భరతే in Bharata, నివేశ్యతామ్ be placed on Bharata.
O citizens of Ayodhya may the love and respect you have shown to please me be bestowed specially on Bharata!
స హి కల్యాణచారిత్రః కైకేయ్యానన్దవర్ధనః.
కరిష్యతి యథావద్వః ప్రియాణి చ హితాని చ৷৷2.45.7৷৷
కరిష్యతి యథావద్వః ప్రియాణి చ హితాని చ৷৷2.45.7৷৷
కల్యాణచారిత్రః one having auspicious character, కైకేయ్యానన్దవర్ధనః enhancer of Kaikeyi's delight, సః that Bharata, యథావత్ appropriate, వః to you, ప్రియాణి agreeable, హితాని చ beneficial acts also, కరిష్యతి హి will do.
Bharata, enhancer of the delight of Kaikeyi, possesses an auspicious character. He will do for you everything appropriate, agreeable and beneficial.
జ్ఞానవృద్ధో వయోబాలో మృదుర్వీర్యగుణాన్వితః.
అనురూపః స వో భర్తా భవిష్యతి భయాపహః৷৷2.45.8৷৷
అనురూపః స వో భర్తా భవిష్యతి భయాపహః৷৷2.45.8৷৷
జ్ఞానవృద్ధః old in wisdom, వయోబాలః young in age, మృదుః gentle, వీర్యగుణాన్వితః endowed with valour and virtues, సః he, వః to you, అనురూపః worthy one, భయాపహః eliminating fears, భర్తా భవిష్యతి will be protector.
Though tender in age Bharata is mature in intellect. Gentle, valiant and virtuous, he will dispel all your fears and act as a true protector.
స హి రాజగుణైర్యుక్తో యువరాజః సమీక్షితః.
అపి చాపి మయా శిష్టైః కార్యం వో భర్తృశాసనమ్৷৷2.45.9৷৷
అపి చాపి మయా శిష్టైః కార్యం వో భర్తృశాసనమ్৷৷2.45.9৷৷
రాజగుణైః royal qualities, యుక్తః endowed with, సః that, యువరాజః as heir-apparent, సమీక్షితః is recognised, అపి చ also, మయా by me, శిష్టైః by others, వః to you, భర్తృశాసనమ్ king's order, కార్యమ్ should be obeyed.
Endowed with kingly qualities, he is recognised as heir-apparent. Therefore, as I did, all of you should obey the order of the king.
న చ సన్తప్యేద్యథా చాసౌ వనవాసం గతే మయి.
మహారాజస్తథా కార్యో మమ ప్రియచికీర్షయా৷৷2.45.10৷৷
మహారాజస్తథా కార్యో మమ ప్రియచికీర్షయా৷৷2.45.10৷৷
మయి when I, వనవాసమ్ to the forest, గతే had left, అసౌ మహారాజః this king, యథా as, న చ సన్తప్యేత్ does not grieve, తథా in that way, మమ to me, ప్రియ చికీర్షయా with a desire to please, కార్యః fit to be done.
If you desire to please me, act in such a way that the king does not grieve after I have gone to the forest.
యథా యథా దాశరథి ర్ధర్మ ఏవాస్థితోభవత్.
తథా తథా ప్రకృతయో రామం పతిమకామయన్৷৷2.45.11৷৷
తథా తథా ప్రకృతయో రామం పతిమకామయన్৷৷2.45.11৷৷
దాశరథిః Dasaratha's son, Rama, యథా యథా such as, ధర్మే ఏవ in righteousness only, ఆస్థితః అభవత్ became committed, తథా తథా in the same way, ప్రకృతయః subjects, రామమ్ Rama, పతిమ్ as king, అకామయన్ desired.
The more the son of Dasaratha (Rama) committed to righteousness, the more the subjects desired that he should be their king.
బాష్పేణ పిహితం దీనం రామః సౌమిత్రిణా సహ.
చకర్షేవ గుణైర్బద్ధ్వా జనం పురనివాసినమ్৷৷2.45.12৷৷
చకర్షేవ గుణైర్బద్ధ్వా జనం పురనివాసినమ్৷৷2.45.12৷৷
సౌమిత్రిణా సహ accompanied by the son of Sumitra (Lakshmana), రామః Rama, బాష్పేణ with tears, పిహితమ్ concealed, దీనమ్ piteous, పురనివాసినమ్ city-dwellers, జనమ్ people, గుణైః with his virtues, బద్ధ్వా ఇవ as if bound by, చకర్ష attracted.
Rama along with Lakshmana attracted the city-dwellers who, choked with tears, were looking miserable. It appeared they were bound with his virtues.
తే ద్విజాస్త్రివిధం వృద్ధా జ్ఞానేన వయసౌజసా.
వయః ప్రకమ్పశిరసో దూరాదూచురిదం వచః৷৷2.45.13৷৷
వయః ప్రకమ్పశిరసో దూరాదూచురిదం వచః৷৷2.45.13৷৷
జ్ఞానేన in wisdom, వయసా in age, ఓజసా in spiritual energy, త్రివిధమ్ in all the three ways, వృద్ధాః aged, తే ద్విజాః those brahmins, వయః ప్రకమ్పశిరసః shaking due to old age, దూరాత్ from a distance, ఇదమ్ these, వచః words, ఊచుః spoke.
Those brahmins who were senior (to him) on three counts like age, wisdom and spirtuality spoke to him from a distance with their heads shaking with age:
వహన్తో జవనా రామం భో భో జాత్యాస్తురఙ్గమాః.
నివర్తధ్వం న గన్తవ్యం హితా భవత భర్తరి৷৷2.45.14৷৷
నివర్తధ్వం న గన్తవ్యం హితా భవత భర్తరి৷৷2.45.14৷৷
రామమ్ Rama, వహన్తః conveying, జవనాః swift, జాత్యాః of noble breed, భో భో తురఙ్గమాః O horses, నివర్తధ్వమ్ turn back, న గన్తవ్యమ్ do not proceed, భర్తరి in your master (Rama), హితాః భవత be good.
O horses of noble breed, turn back! Do not carry your master swiftyly any farther. Do good to him.
కర్ణవన్తి హి భూతాని విశేషేణ తురఙ్గమాః.
యూయం తస్మాన్నివర్తధ్వం యాచనాం ప్రతివేదితాః৷৷2.45.15৷৷
యూయం తస్మాన్నివర్తధ్వం యాచనాం ప్రతివేదితాః৷৷2.45.15৷৷
భూతాని animals, కర్ణవన్తి హి have keen sense of hearing, తురఙ్గమాః horses, విశేషేణ especially, తస్మాత్ therefore, యాచనామ్ entreaty, ప్రతివేదితాః having known, యూయమ్ you, నివర్తధ్వమ్ turn back.
All animals, especially horses have a keen sense of hearing. Therefore, having listened to our entreaty, turn back.
ధర్మతః స విశుద్ధాత్మా వీరః శుభదృఢవ్రతః.
ఉపవాహ్యస్తు వో భర్తా నాపవాహ్యః పురాద్వనమ్৷৷2.45.16৷৷
ఉపవాహ్యస్తు వో భర్తా నాపవాహ్యః పురాద్వనమ్৷৷2.45.16৷৷
ధర్మతః righteous, విశుద్ధాత్మా a purified soul, వీరః brave, శుభదృఢవ్రతః auspicious and firm in resolve, సః వః భర్తా your master, ఉపవాహ్యః should be carried back, పురాత్ from the city, వనమ్
to the forest, న అపవాహ్యః should not carry.
Your master has a purity of heart. He is righteous, virtuous, brave and firm in resolve, carry him backward and not forward from the city into the forest.
ఏవమార్తప్రలాపాంస్తాన్ వృద్ధాన్ ప్రలపతో ద్విజాన్.
అవేక్ష్య సహసా రామో రథాదవతతార హ৷৷2.45.17৷৷
అవేక్ష్య సహసా రామో రథాదవతతార హ৷৷2.45.17৷৷
ఏవమ్ in this manner, ఆర్తప్రలాపాన్ pitiful lamentations, ప్రలపతః muttering, వృద్ధాన్ aged, తాన్ద్విజాన్ those brahmins, అవేక్ష్య having seen, రామః Rama, సహసా immediately, రథాత్ from the chariot, అవతతార హ alighted.
Having seen the aged brahmins muttering pitiful lamentations in this manner, Rama immediately alighted from the chariot.
పద్భ్యామేవ జగామాథ ససీత స్సహలక్ష్మణః.
సన్నికృష్టపదన్యాసో రామో వనపరాయణః৷৷2.45.18৷৷
సన్నికృష్టపదన్యాసో రామో వనపరాయణః৷৷2.45.18৷৷
అథ then, స సీతః along with Sita, సహలక్ష్మణః and Lakshmana, రామః Rama, వనపరాయణః
(moving) towards the forest, సన్నికృష్టపదన్యాసః with a slow pace, పద్భ్యామ్ ఏవ on foot alone, జగామ went.
Then Rama along with Sita and Lakshmana began walking on foot with slow steps towards the forest.
ద్విజాతీంస్తు పదాతీంస్తాన్ రామశ్చారిత్రవత్సలః.
న శశాక ఘృణాచక్షుః పరిమోక్తుం రథేన సః৷৷2.45.19৷৷
న శశాక ఘృణాచక్షుః పరిమోక్తుం రథేన సః৷৷2.45.19৷৷
చారిత్రవత్సలః fond of probity, ఘృణాచక్షుః compassionate eyes, సః రామః that Rama, పదాతీన్ those walking on foot, తాన్ ద్విజాతీన్ those brahmins, రథేన with the chariot, పరిమోక్తుమ్ to leave them, న శశాక was not possible.
Rama a man of probity and compassion could not ride off in his chariot while those brahmins were trudging far behind.
గచ్ఛన్తమేవ తం దృష్ట్వా రామం సమ్భ్రాన్తచేతసః.
ఊచుః పరమసన్తప్తా రామం వాక్యమిదం ద్విజాః৷৷2.45.20৷৷
ఊచుః పరమసన్తప్తా రామం వాక్యమిదం ద్విజాః৷৷2.45.20৷৷
ద్విజాః brahmins, గచ్ఛన్తమేవ thus going, తం రామమ్ that Rama, దృష్ట్వా having seen, సమ్భ్రాన్తచేతసః with agitated mind, పరమసన్తప్తాః deeply distressed, ఇదం వాక్యమ్ these words, ఊచుః said.
Having seen Rama thus going towards the forest, those brahmins, highly agitated and distressed, said to him:
బ్రాహ్మణ్యం సర్వమేతత్త్వాం బ్రహ్మణ్యమనుగచ్ఛతి.
ద్విజస్కన్ధాధిరూఢాస్త్వామగ్నయోప్యనుయాన్త్యమీ৷৷2.45.21৷৷
ద్విజస్కన్ధాధిరూఢాస్త్వామగ్నయోప్యనుయాన్త్యమీ৷৷2.45.21৷৷
సర్వమ్ all, ఏతత్ these, బ్రాహ్మణ్యమ్ order of brahmins, బ్రహ్మణ్యమ్ seeking good of the brahmins, త్వామ్ you, అనుగచ్ఛతి is following, అమీ these, అగ్నయః అపి sacred fires also, ద్విజస్కన్ధాధిరూఢాః mounting on the shoulders of brahmins, త్వామ్ you, అనుయాన్తి following.
This entire order of brahmins with the sacrificial fires on their hsoulders is following you, their well-wisher.
వాజపేయసముత్థాని ఛత్రాణ్యేతాని పశ్య నః.
పృష్ఠతోనుప్రయాతాని మేఘానివ జలాత్యయే৷৷2.45.22৷৷
పృష్ఠతోనుప్రయాతాని మేఘానివ జలాత్యయే৷৷2.45.22৷৷
వాజపేయసముత్థాని acquired while performing Vajapeya sacrifice, నః పృష్ఠతః behind us, అనుప్రయాతాని are coming, ఏతాని these, ఛత్రాణి umbrellas, జలాత్యయే at the end of the rainy season, మేఘానివ like clouds, పశ్య please see.
See these umbrellas acquired by us while performing Vajapeya sacrifice are following you like the clouds at the end of the rainy season.
అనవాప్తాతపత్రస్య రశ్మిసన్తాపితస్య తే.
ఏభిశ్ఛాయాం కరిష్యామః స్వైశ్ఛత్రైర్వాజపేయికైః৷৷2.45.23৷৷
ఏభిశ్ఛాయాం కరిష్యామః స్వైశ్ఛత్రైర్వాజపేయికైః৷৷2.45.23৷৷
అనవాప్తాతపత్రస్య for one without an umbrella, రశ్మిసన్తాపితస్య of a man scorched with the rays of the Sun, తే to you, వాజపేయికైః acquired during Vajapeya sacrifice, స్వైః by your own, ఛత్రైః with umbrellas, ఛాయామ్ shade, కరిష్యామః will extend.
You do not have a royal umbrella and you are scorched by the rays of the Sun. We will offer you shade with the umbrellas acquired during Vajapeya sacrifice.
యా హి నః సతతం బుద్ధిర్వేదమన్త్రానుసారిణీ.
త్వత్కృతే సా కృతా వత్స! వనవాసానుసారిణీ৷৷2.45.24৷৷
త్వత్కృతే సా కృతా వత్స! వనవాసానుసారిణీ৷৷2.45.24৷৷
వత్స! dear child, న: our, యా బుద్ధి: mind, సతతం always, వేదమన్త్రానుసారిణీ follows Vedic hymns that one, త్వత్కృతే for your sake, వనవాసానుసారిణీ one seeking the forest life, కృతా is made.
O dear child, our minds always pursue the study of vedic hymns. For your sake now they are made to follow the life in the forest.
హృదయేష్వేవ తిష్ఠన్తి వేదా యే నః పరం ధనమ్.
వత్స్యన్త్యపి గృహేష్వేవ దారాశ్చారిత్రరక్షితాః৷৷2.45.25৷৷
వత్స్యన్త్యపి గృహేష్వేవ దారాశ్చారిత్రరక్షితాః৷৷2.45.25৷৷
నః our, పరం ధనమ్ greatest wealth, యే those, వేదాః the Vedas, హృదయేష్వేవ in our hearts, తిష్ఠన్తి are remaining, దారా అపి our wives also, చారిత్రరక్షితాః protected by fidelity, గృహేష్వేవ at home, వత్స్యన్తి shall stay.
The Vedas are our greatest wealth and they reside in our hearts. Our wives, protected by their fidelity, shall stay at home.
న పునర్నిశ్చయః కార్యస్త్వద్గతౌ సుకృతా మతిః.
త్వయి ధర్మవ్యపేక్షే తు కిం స్యాద్ధర్మపథే స్థితమ్৷৷2.45.26৷৷
త్వయి ధర్మవ్యపేక్షే తు కిం స్యాద్ధర్మపథే స్థితమ్৷৷2.45.26৷৷
పునః again (another), నిశ్చయః decision, న కార్యః should not be taken, త్వద్గతౌ on your journey, మతిః mind, సుకృతా is well set, త్వయి in you, ధర్మవ్యపేక్షే reluctant to follow 'dharma', ధర్మపథే in the path of righteousness, కిమ్ what?, స్థితం స్యాత్ is left now?
We are not going to revoke our decision. We have made up our minds to follow you (into the forest). If you have no regard for this decision, then who will adhere to the path of righteousness?
యాచితో నో నివర్తస్వ హంసశుక్లశిరోరుహైః.
శిరోభిర్నిభృతాచార మహీపతనపాంసులైః৷৷2.45.27৷৷
శిరోభిర్నిభృతాచార మహీపతనపాంసులైః৷৷2.45.27৷৷
నిభృతాచార ever firm in duty, మహీపతనపాంసులైః soiled with the dust fallen on the ground, హంసశుక్లశిరోరుహైః having hairs white like the (plumes of a) swan, నః our, శిరోభిః with our heads, యాచితః beg of you, నివర్తస్వ you may return.
O Rama, you are firm in your duty.We beseech you, our heads bowed with swan-white hair and soiled with dust, to return to Ayodhya.
బహూనాం వితతా యజ్ఞా ద్విజానాం య ఇహాగతాః.
తేషాం సమాప్తిరాయత్తా తవ వత్స! నివర్తనే৷৷2.45.28৷৷
తేషాం సమాప్తిరాయత్తా తవ వత్స! నివర్తనే৷৷2.45.28৷৷
యే who, ఇహ here, ఆగతాః have arrived, బహూనామ్ many, ద్విజానామ్ brahmins, యజ్ఞాః sacrifices, వితతాః commenced, వత్స! O dear child, తేషామ్ their, సమాప్తిః consummation, తవ your, నివర్తనే returning, ఆయత్తా is dependent.
Many of those brahmins who arrived here have commenced their sacrifices. O dear child, their consummation depends on your return.
భక్తిమన్తి హి భూతాని జఙ్గమాజఙ్గమాని చ.
యాచమానేషు రామ! త్వం భక్తిం భక్తేషు దర్శయ৷৷2.45.29৷৷
యాచమానేషు రామ! త్వం భక్తిం భక్తేషు దర్శయ৷৷2.45.29৷৷
రామ! Rama, జఙ్గమాజఙ్గమాని movable and immovable, భూతాని living beings, భక్తిమన్తి హి are devoted to you, త్వమ్ you, యాచమానేషు supplicants, భక్తేషు in devotees, భక్తిమ్ devotion, దర్శయ show.
O Rama, all these living beings, movable and immovable, are devoted to you and are entreating you with devotion to return. Show consideration to those supplicants.
అనుగన్తుమశక్తా స్త్వాం మూలైరుద్ధతవేగినః.
ఉన్నతా వాయువేగేన విక్రోశన్తీవ పాదపాః৷৷2.45.30৷৷
ఉన్నతా వాయువేగేన విక్రోశన్తీవ పాదపాః৷৷2.45.30৷৷
మూలైః with their roots, ఉద్ధతవేగినః crushed with their speed, పాదపాః trees, త్వామ్ you, అనుగన్తుమ్ to follow, అశక్తాః unable, వాయువేగేన with the speed of wind, ఉన్నతాః uplifted, విక్రోశన్తీవ weeping like.
Although the trees uplifted by the speed of the wind, intend to follow you, their movement is stalled by their roots. Unable, they appear to be weeping.
నిశ్చేష్టాహారసఞ్చారా వృక్షైకస్థానవిష్ఠితాః.
పక్షిణోపి ప్రయాచన్తే సర్వభూతానుకమ్పినమ్৷৷2.45.31৷৷
పక్షిణోపి ప్రయాచన్తే సర్వభూతానుకమ్పినమ్৷৷2.45.31৷৷
పక్షిణోపి even the birds, నిశ్చేష్టాహారసఞ్చారాః without foraging for food and wanderings, వృక్షైకస్థానవిష్ఠితాః perched on the trees at one place, సర్వభూతానుకమ్పినమ్ one compassionate to all creatures, ప్రయాచన్తే are imploring.
Even the birds instead of foraging for food are sitting motionless on the trees at one place. They are imploring you, you who are compassionate to all creatures, to return to Ayodhya.
ఏవం విక్రోశతాం తేషాం ద్విజాతీనాం నివర్తనే.
దదృశే తమసా తత్ర వారయన్తీవ రాఘవమ్৷৷2.45.32৷৷
దదృశే తమసా తత్ర వారయన్తీవ రాఘవమ్৷৷2.45.32৷৷
ఏవమ్ in this way, నివర్తనే seeking his return, తేషాం ద్విజాతీనామ్ those brahmins, విక్రోశతామ్ crying, తత్ర there, తమసా Tamasa river, రాఘవమ్ Rama, వారయన్తీవ as if preventing, దదృశే appeared.
While those brahmins were thus crying out, river Tamasa came into view as if seeking Rama to turn back to Ayodhya.
తతః సుమన్త్రోపి రథాద్విముచ్య
శ్రాన్తాన్హయాన్సమ్పరివర్త్య శీఘ్రమ్.
పీతోదకాంస్తోయపరిప్లుతాఙ్గా-
నచారయద్వై తమసావిదూరే৷৷2.45.33৷৷
శ్రాన్తాన్హయాన్సమ్పరివర్త్య శీఘ్రమ్.
పీతోదకాంస్తోయపరిప్లుతాఙ్గా-
నచారయద్వై తమసావిదూరే৷৷2.45.33৷৷
తతః then, సుమన్త్రోపి Sumantra also, శ్రాన్తాన్ fatigued, హయాన్ horses, రథాత్ from the chariot, విముచ్య having unyoked, శీఘ్రమ్ quickly, సమ్పరివర్త్య allowing them to roll and relax, పీతోదకాన్ making them drink water, తోయపరిప్లుతాఙ్గాన్ bathing them in water, తమసావిదూరే not far from river Tamasa, అచారయత్ made them graze.
Then Sumantra also unyoked the fatigued horses from the chariot and quickly allowed them to roll and relax on the ground. Having made the horses drink and dip
in water, he released them for grazing not far from Tamasa river.
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయ ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాణ్డే పఞ్చచత్వారింశస్సర్గః৷৷
Thus ends the fortyfifth sarga of Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.