Sloka & Translation

[Sumantra consoles Kausalya.]

తతో భూతోపసృష్టేవ వేపమానా పునః పునః.

ధరణ్యాం గతసత్త్వేవ కౌసల్యా సూతమబ్రవీత్৷৷2.60.1৷৷


తతః thereafter, కౌశల్యా Kausalya, భూతోపసృష్టేవ as if possessed by an evil spirit, వేపమానా trembling, గతసత్త్వేవ like one who has his senses lost, పునః పునః again and again, ధరణ్యామ్ on the floor, సూతమ్ to the charioteer (Sumantra), అబ్రవీత్ said.

Thereafter Kausalya, trembling as if possessed by an evil spirit and rolling on the floor like one who her senses now and again, said to the charioteer (Sumantra):
నయ మాం యత్ర కాకుత్స్థస్సీతా యత్ర చ లక్ష్మణః.

తాన్వినా క్షణమప్యత్ర జీవితుం నోత్సహేహ్యహమ్৷৷2.60.2৷৷


కాకుత్స్థః Rama, సీతా చ Sita, యత్ర wherever, లక్ష్మణః Lakshmana, యత్ర wherever, తత్ర there, మామ్ to me, నయ take, తాన్ వినా without them, అత్ర here, క్షణమపి even for a moment, జీవితుమ్ to live, అహమ్ I, న ఉత్సహే do not wish.

Take me where Rama, Sita and Lakshmana are. I do not wish to live even for a moment without them.
నివర్తయ రథం శీఘ్రం దణ్డకాన్నయ మామపి.

అథ తాన్నానుగచ్ఛామి గమిష్యామి యమక్షయమ్৷৷2.60.3৷৷


రథమ్ chariot, శీఘ్రమ్ quickly, నివర్తయ turn back, మామపి me also, దణ్డకాన్ to Dandaka, నయ take, అథ if, తాన్ them, నాను గచ్ఛామి if I do not follow, యమక్షయమ్ to the world of Yama, గమిష్యామి shall go.

'Turn back your chariot immediately and take me to the Dandaka forest. If I do not follow them, I shall enter the world of Yama'.
బాష్పవేగోపహతయా స వాచా సజ్జమానయా.

ఇదమాశ్వాసయన్దేవీం సూతః ప్రాఞ్జలిరబ్రవీత్৷৷2.60.4৷৷


సః సూతః that charioteer, బాష్పవేగోపహతయా prevented by fast-flowing tears, సజ్జమానయా faltering, వాచా with words, దేవీమ్ to Kausalya, ఆశ్వసయన్ consoling, ప్రాఞ్జలిః with folded palms, ఇదమ్ these words, అబ్రవీత్ said.

With folded hands and faltering words choked by his fast-flowing tears the charioteer tried to console Kausalya:
త్యజ శోకం చ మోహం చ సమ్భ్రమం దుఃఖజం తథా.

వ్యవధూయ చ సన్తాపం వనే వత్స్యతి రాఘవః৷৷2.60.5৷৷


శోకమ్ grief, మోహమ్ delusion, తథా also, దుఃఖజమ్ arising out of sorrow, సమ్భ్రమం చ despair, త్యజ abandon, రాఘవః Rama, సన్తాపమ్ difficulties, వ్యవధూయ after brushig aside, వనే in the forest, వత్స్యతి is going to live.

Abandon your tears, delusion and despair arising out of sorrow. Rama is going to live
in the forest, brushing aside all agony.
లక్ష్మణశ్చాపి రామస్య పాదౌ పరిచరన్వనే.

ఆరాధయతి ధర్మజ్ఞః పరలోకం జితేన్ద్రియః৷৷2.60.6৷৷


ధర్మజ్ఞ: knower of duty, లక్ష్మణశ్చాపి also Lakshmana, వనే in the forest, జితేన్ద్రియః one whose senses are controlled, రామస్య to Rama' s, పాదౌ feet, పరిచరన్ serving at, పరలోకమ్ the other world, ఆరాధయతి is accomplishing.

Self-controlled Lakshmana, aware of his duty, serves Rama in the forest. By this he is securing his next world.
విజనేపి వనే సీతా వాసం ప్రాప్య గృహేష్వివ.

విస్రమ్భం లభతేభీతా రామే సన్న్యస్తమానసా৷৷2.60.7৷৷


సీతా Sita, విజనే in the desolate, వనేపి in the forest also, గృహేష్వివ like at home, వాసమ్ living, ప్రాప్య having obtained, రామే in Rama, సన్న్యస్తమానసా with her mind fixed, అభీతా without fear, విస్రమ్భమ్ confidence, లభతే is getting.

Sita with her mind fixed on Rama is living confidently in that desolate forest without any fear as if it were her home.
నాస్యా దైన్యం కృతం కిఞ్చిత్సుసూక్ష్మమపి లక్ష్యతే.

ఉచితేవ ప్రవాసానాం వైదేహీ ప్రతిభాతి మా৷৷2.60.8৷৷


అస్యాః of her, సుసూక్ష్మమపి even the slightest, దైన్యమ్ dejection, కిఞ్చిత్ not even a little, కృతమ్ done, న లక్ష్యతే not to be seen, వైదేహీ Sita, ప్రవాసానామ్ for staying away from home, ఉచితేవ as if accustomed, మా to me, ప్రతిభాతి appears.

I could not see even the slightest depression in Sita as if she was accustomed to staying away from home.
నగరోపవనం గత్వా యథా స్మరమతే పురా.

తథైవ రమతే సీతా నిర్జనేషు వనేష్వపి৷৷2.60.9৷৷


సీతా Sita, పురా earlier, నగరోపవనమ్ to the pleasure-gardens of the city, గత్వా having gone, యథా as, రమతేస్మ was enjoying, నిర్జనేషు in desolate, వనేష్వపి even in the forest, తథైవ in the same way, రమతే enjoying.

Earlier, just as Sita used to revel in the gardens of the city, so does she now in those desolate forests.
బాలేవ రమతే సీతాబాలచన్ద్రనిభాననా.

రామా రామే హ్యధీనాత్మా విజనేపి వనే సతీ৷৷2.60.10৷৷


రామా charming lady, రామే in Rama, అధీనాత్మా one with absorbed mind, అబాలచన్ద్రనిభాననా countenance resembling the full Moon, సీతా Sita, విజనే desolate, వనే in the forest also, సతీ అపి staying, బాలేవ like a child, రమతే is enjoying.

Charming Sita whose face resembles the full Moon, with her mind fixed on Rama, is enjoying even the desolate forest like a child.
తద్గతం హృదయం హ్యస్యాస్తదధీనం చ జీవితమ్.

అయోధ్యాపి భవేత్తస్యా రామహీనా తదా వనమ్৷৷2.60.11৷৷


అస్యాః her, హృదయమ్ heart, తద్గతమ్ united with Rama, జీవితం చ life also, తదధీనమ్ under his control, అయోధ్యాపి even Ayodhya too, రామహీనా without Rama, తదా then, తస్యాః to her, వనమ్ forest, భవేత్ would have become.

Her heart is ever united with Rama, and her life is under his control. Without Rama, even Ayodhya would become a forest for her.
పరిపృచ్ఛతి వైదేహీ గ్రామాంశ్చ నగరాణి చ.

గతిం దృష్ట్వా నదీనాం చ పాదపాన్వివిధానపి৷৷2.60.12৷৷

రామం హి లక్ష్మణం వాపి పృష్ట్వా జానాతి జానకీ.

అయోధ్యా క్రోశమాత్రే తు విహారమివ సంశ్రితా৷৷2.60.13৷৷


అయోధ్యా క్రోశమాత్రే at the distance of a krosa from Ayodhya, విహారమ్ pleasure-garden, సంశ్రితా ఇవ as if sporting, వైదేహీ Sita, గ్రామాంశ్చ villages, నగరాణి చ cities,నదీనామ్ rivers', గతిం చ courses, వివిధాన్ different kinds of, పాదపానపి trees also, దృష్ట్వా seeing, రామమ్ to Rama, పరిపృచ్ఛతి enquiring, లక్ష్మణం వాపి or Lakshmana, పృష్ట్వా asking, జానాతి knowing.

Seeing villages, cities, trees of different kinds and courses of rivers, Sita is enquiring
from Rama or Lakshmana about them. She feels as though she is sporting in the pleasure-garden just a krosa from Ayodhya.
ఇదమేవ స్మరామ్యస్యాస్సహసైవోపజల్పితమ్.

కైకేయీ సంశ్రితం వాక్యం నేదానీం ప్రతిభాతి మా৷৷2.60.14৷৷


అస్యాః her, ఇదమేవ this much, స్మరామి I remember, సహసైవ suddenly, ఉపజల్పితమ్ utterance, కైకేయీ సంశ్రితమ్ about Kaikeyi, వాక్యమ్ words, ఇదానీమ్ now, మా to me, న ప్రతిభాతి does not come to my mind.

Sita did say something about Kaikeyi, but now I do not remember what.
ధ్వంసయిత్వా తు తద్వాక్యం ప్రమాదాత్పర్యుపత్స్థితమ్.

హ్లాదనం వచనం సూతో దేవ్యా మధురమబ్రవీత్৷৷2.60.15৷৷


సూతః charioteer, ప్రమాదాత్ inadvertently, పర్యుపత్స్థితమ్ uttered by all means, తద్వాక్యమ్ those words relating to Kaikeyi, ధ్వంసయిత్వా holding back, దేవ్యాః to Kausalya, హ్లాదనమ్ causing delight, మధురమ్ pleasing, వచనమ్ words, అబ్రవీత్ said.

Diverting the context of what he uttered inadvertently relating to Kaikeyi, the charioteer said pleasing words of consolation to Kausalya.
అధ్వనా వాతవేగేన సమ్భ్రమేణాతపేన చ.

న విగచ్ఛతి వైదేహ్యాశ్చన్ద్రాంశు సదృశీ ప్రభా৷৷2.60.16৷৷


వైదేహ్యాః Sita's, చన్ద్రాంశు సదృశీ resembling the beams of the Moon, ప్రభా lustre, అధ్వనా on the way, వాతవేగేన or by the speed of the wind, సమ్భ్రమేణ or due to haste, ఆతపేన చ or due to scorching heat also, న విగచ్ఛతి does not fade.

Just like the beams of the Moon, Sita's glow is not affected by the fatigue of the journey or by the speed of the wind or by the scorching heat.
సదృశం శతపత్రస్య పూర్ణచన్ద్రోపమప్రభమ్.

వదనం తద్వదాన్యాయా వైదేహ్యా న వికమ్పతే৷৷2.60.17৷৷


వదాన్యాయాః of that munificent, వైదేహ్యాః Sita, శతపత్రస్య a hundred-petalled lotus, సదృశమ్ similar to, పూర్ణచన్ద్రోపమప్రభమ్ like the splendour of the full Moon, తత్ వదనమ్ that countenance, న వికమ్పతే does not change at all.

The countenance of Sita with her gentle eloquence resembles a hundred-petalled lotus. She has the luminance of the full Moon that has not wilted.
అలక్తరసరక్తాభావలక్తరసవర్జితౌ.

అద్యాపి చరణౌ తస్యాః పద్మకోశసమప్రభౌ৷৷2.60.18৷৷


అలక్తరసక్తాభౌ shining red like the liquid lac, అలక్తరసవర్జితౌ no longer tinted with such liquid, తస్యాః her, చరణౌ feet, అద్యాపి even now, పద్మకోశసమప్రభౌ are shining like the lotus buds.

Her feet, now devoid of lac-dye, still look red like lac and shine like the lotus bud.
నూపురోద్ఘుష్టహేలేవ ఖేలం గచ్ఛతి భామినీ.

ఇదానీమపి వైదేహీ తద్రాగాన్నయస్త భూషణా৷৷2.60.19৷৷


భామినీ damsel (Sita), నూపురోద్ఘుష్ట హేలేవ tinkling anklets proclaiming dalliance, ఖేలమ్ (as if) playing, గచ్ఛతి going, వైదేహీ Sita, ఇదానీమపి even now, తద్రాగాత్ due to affection for Rama, నయస్తభూషణా cast off the ornaments.

Casting off her ornaments, the damsel (Sita) is gracefully walking as if dalliant with her tinkling anklets for her love for him (Rama).
గజం వా వీక్ష్య సింహం వా వ్యాఘ్రం వా వనమాశ్రితా.

నాహారయతి సన్త్రాసం బాహూ రామస్య సంశ్రితా৷৷2.60.20৷৷


వనమ్ forest, ఆశ్రితా resorted, రామస్య Rama's, బాహూ arms, సంశ్రితా having taken refuge, గజం వా elephant, సింహం వా or lion, వ్యాఘ్రం వా or tiger, వీక్ష్య having seen, సన్త్రాసం fear, నాహారయతి does not get.

Though in the forest, Sita, under the protection of Rama's arms, is afraid of neither elephants nor lions nor tigers.
న శోచ్యాస్తే న చాత్మనశ్శోచ్యో నాపి జనాధిపః.

ఇదం హి చరితం లోకే ప్రతిష్ఠాస్యతి శాశ్వతమ్৷৷2.60.21৷৷


తే they, న శోచ్యాః need not be pitied, ఆత్మనః చ yourself, న not, జనాధిప అపి king also, ఇదమ్ this, చరితమ్ history, లోకే in the world, శాశ్వతమ్ permanently, ప్రతిష్ఠాస్యతి will endure.

You need not lament for them or for yourself or for the king. This story of Rama will endure permanently in the world.
విధూయ శోకం పరిహృష్టమానసా మహర్షియాతే పథి సువ్యవత్స్థితాః.

వనేరతా వన్యఫలాశనాః పితుశ్శుభాం ప్రతిజ్ఞాం పరిపాలయన్తి తే৷৷2.60.22৷৷


తే they, శోకమ్ grief, విధూయ shaking off, పరిహృష్టమానసాః with cheerful hearts, మహర్షియాతే established by maharshis, పథి in the path, సువ్యవత్స్థితాః firmly fixed, వనే in the forest, రతాః are enjoying, వన్యఫలాశనాః subsisting on forest fruits, పితుః father's, శుభామ్ auspicious, ప్రతిజ్ఞామ్ promise, పరిపాలయన్తి are upholding.

They are upholding the sacred promise of their father with cheerful hearts, grief given the go-by, steadfastly pursuing the path established by maharsis, subsisting on forest fruits and enjoying the forest life.
తథాపి సూతేన సుయుక్తవాదినా నివార్యమాణా సుతశోకకర్శితా.

న చైవ దేవీ విరరామ కూజితాత్ప్రియేతి పుత్రేతి చ రాఘవేతి చ৷৷2.60.23৷৷


సుయుక్తవాదినా by one who was speaking befittingly, సూతేనా by Sumantra, తథా like that, నివార్యమాణాపి though prevented, దేవీ queen Kausalya, సుతశోకకర్శితా enfeebled with weeping over her son, ప్రియేతి 'O My beloved', పుత్రేతి 'O my son', రాఘవేతి చ 'O Rama', కూజితాత్ from crying, నచైవ విరరామ did not stop.

Though Sumantra was speaking with befitting words to prevent Kausalya from weeping over her son which had enfeebled her, she did not stop crying, 'O my beloved', 'O my son', 'O Rama'.
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయ ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాణ్డే షష్టితమస్సర్గః৷৷
Thus ends the sixtieth sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.