Sloka & Translation

[Bharata meets Kaikeyi --- hears from Kaikeyi about the demise of king Dasaratha and Rama's exile --- Vasistha calls upon Bharata to perform obsequies and get consecrated]

అపశ్యంస్తు తతస్తత్ర పితరం పితురాలయే.

జగామ భరతో ద్రష్టుం మాతరం మాతురాలయే৷৷2.72.1৷৷

తతః thereafter, భరతః Bharata, తత్ర there, పితుః father's, ఆలయే abode, పితరమ్ father, అపశ్యన్ not seen, మాతుః mother's, ఆలయే in the abode, మాతరమ్ mother, ద్రష్టుమ్ to see, జగామ went.

Not finding his father in his abode, Bharata went to see his mother in her apartment.

[Crossing many rivers, forests and territories Bharata reaches Ayodhya --- witnesses scenes of dull desolation charged with an atmosphere of apprehensions --- enters the palace dejected]

స ప్రాఙ్ముఖో రాజగృహాదభినిర్యాయ రాఘవః.

తతస్సుదామాం ద్యుతిమాన్ సన్తీర్యావేక్ష్య తాం నదీమ్৷৷2.71.1৷৷

హ్లాదినీం దూరపారాం చ ప్రత్యక్స్రోతస్తరఙ్గిణీమ్.

శతద్రూమతరచ్ఛ్రీమాన్నదీమిక్ష్వాకునన్దనః৷৷2.71.2৷৷

ద్యుతిమాన్ the glorious, శ్రీమాన్ the auspicious, ఇక్ష్వాకుకులనన్దనః the delight of the Ikshvaku race, సః రాఘవః that (Bharata) of Raghu dynasty, రాజగృహాత్ from Rajagriha, ప్రాఙ్ముఖః eastwards, అభినిర్యాయ set out, తతః then, తామ్ that, సుదామామ్ Sudama, నదీమ్ river, ఆవేక్ష్య seen, సన్తీర్య having crossed, హ్లాదినీమ్ river Hladini, దూరపారామ్ very wide, ప్రత్యక్స్రోతస్తరఙ్గిణీమ్ flowing westwards crested with waves, శతద్రూమ్ నదీమ్ river Satadru (Satlej), అతరత్ crossed.

Glorious and prosperous prince Bharata, the delight of the Ikshvaku race, set out from Rajagriha, took the eastern direction, and observing the course of the river Sudama crossed Hladini and Satadru rivers which were very wide and flowing westwards crested with waves.

అనుప్రాప్తం తు తం దృష్ట్వా కైకేయీ ప్రోషితం సుతమ్.

ఉత్పపాత తదా హృష్టా త్యక్త్వా సౌవర్ణమాసనమ్৷৷2.72.2৷৷

కైకేయీ Kaikeyi, ప్రోషితమ్ sent, తం సుతమ్ that son, అనుప్రాప్తమ్ who had arrived, దృష్ట్వా having seen, తదా then, హృష్టా delighted, సౌవర్ణమ్ golden, ఆసనమ్ seat, త్వక్త్వా leaving, ఉత్పపాత sprang up.

On seeing her son, who was sent away, presently arriving, the delighted Kaikeyi sprang up from her golden seat.

స ప్రాఙ్ముఖో రాజగృహాదభినిర్యాయ రాఘవః.

తతస్సుదామాం ద్యుతిమాన్ సన్తీర్యావేక్ష్య తాం నదీమ్৷৷2.71.1৷৷

హ్లాదినీం దూరపారాం చ ప్రత్యక్స్రోతస్తరఙ్గిణీమ్.

శతద్రూమతరచ్ఛ్రీమాన్నదీమిక్ష్వాకునన్దనః৷৷2.71.2৷৷

స ప్రవిశ్యైవ ధర్మాత్మా స్వగృహం శ్రీవివర్జితమ్.

భరతః ప్రతిజగ్రాహ జనన్యాశ్చరణౌ శుభౌ৷৷2.72.3৷৷

ధర్మాత్మా a man of righteous conduct, సః భరతః that Bharata, శ్రీవివర్జితమ్ devoid of cheer, స్వగృహమ్ his home, ప్రవిశ్యైవ on entering, జనన్యాః mother's, శుభౌ auspicious, చరణౌ feet, ప్రతిజగ్రాహ clasped.

On entering home the righteous Bharata found it devoid of cheer and touched the auspicious feet of his mother (with reverence).

ఐలాధానే నదీం తీర్త్వా ప్రాప్య చాపరపర్పటాన్.

శిలామకుర్వతీం తీర్త్వా ఆగ్నేయం శల్యకర్షణమ్৷৷2.71.3৷৷

సత్యసన్ధశ్శుచిశ్శ్రీమాన్ప్రేక్షమాణ శ్శిలావహామ్.

అత్యయాత్స మహాశైలాన్వనం చైత్రరథం ప్రతి৷৷2.71.4৷৷

సత్యసన్ధ: one who is always true to his word, శుచిః pure-hearted, శ్రీమాన్ handsome, సః
he (Bharata), ఐలాధానే in Eladhana, నదీమ్ river, తీర్త్వా crossed, అపరపర్పటాన్ Aparaparpata region, ప్రాప్య చ having reached, శిలామ్ hill, అకుర్వతీమ్ originating, తీర్త్వా having crossed, ఆగ్నేయమ్ towards northeast, శల్యకర్షణమ్ Salyakarsna, శిలావహామ్ Silavaha, ప్రేక్షమాణః observing, చైత్రరథం వనం ప్రతి towards a forest called Chaitraratha, మహాశైలాన్ great mountains, అత్యయాత్ went beyond.

Bharata, ever true to his word, handsome and pure-hearted, reached Aparaparpata region and crossed river Satadru at Eladhana, the mountain in which river Silavaha originates. Then he traversed Salyakarsna regions in the northeast, observing the course of the Silavaha and went beyond the great mountains in the direction of the forest called Chaitraratha.

సా తం మూర్ధన్యుపాఘ్రాయ పరిష్వజ్య యశస్వినమ్.

అఙ్కే భరతమారోప్య ప్రష్టుం సముపచక్రమే৷৷2.72.4৷৷

సా she, యశస్వినమ్ illustrious, తం భరతమ్ to Bharata, మూర్ధని on his forehead, ఉపాఘ్రాయ having smelt, పరిష్వజ్య having hugged, అఙ్కే on her lap, ఆరోప్య made him rest, ప్రష్టుమ్ to question, ఉపచక్రమే began.

Kaikeyi, gave her illustrious son Bharata a hug, kissed him on his forehead, made him rest on her lap and began her query.

అద్య తే కతిచిద్రాత్ర్య శ్చ్యుతస్యార్యకవేశ్మనః.

అపి నాధ్వశ్రమశశీఘ్రం రథేనాపతతస్తవ৷৷2.72.5৷৷

ఆర్యకవేశ్మనః from your noble grandfather's residence, చ్యుతస్య having left, తే to you, అద్య by now, కతిచిత్ how many, రాత్ర్య: nights, శీఘ్రమ్ swiftly, రథేన on chariot, ఆపతతః while moving, తవ to you, అధ్వశ్రమః weary of journey, అపి న is not there?

How many nights have you spent (on the way) since you left your noble grandfather's residence? Hasn't the hurried journey (over such a long distance) on the chariot left you exhausted?

సరస్వతీం చ గఙ్గాం చ యుగ్మేన ప్రతిపద్యచ.

ఉత్తరాన్వీరమత్స్యానాం భారుణ్డం ప్రావిశద్వనమ్৷৷2.71.5৷৷

సరస్వతీం చ Saraswati, గఙ్గాం చ Ganga, యుగ్మేన at the confluence, ప్రతిపద్య having arrived, వీరమత్స్యానామ్ of Veeramatsya region, ఉత్తరామ్ to the north, భారుణ్డం వనమ్ forest Bharunda, ప్రావిశత్ entered.

Arriving at the confluence of Saraswati and Ganga and traversing the north of Veeramatsya region, he entered the Bharunda forest.

ఆర్యకస్తే సుకుశలీ యుధాజిన్మాతులస్తవ.

ప్రవాసాచ్చ సుఖం పుత్ర! సర్వం మే వక్తుమర్హసి৷৷2.72.6৷৷

పుత్ర! son, తే your, ఆర్యకః revered grandfather, సుకుశలీ is he doing well?, తవ your, మాతులః maternal uncle, యుధాజిత్ Yudhajit, ప్రవాసాత్ the sojourn, సుఖమ్ is it pleasant?, మే to me, సర్వమ్ everything, వక్తుమ్ to tell, అర్హసి behoves you.

My son! are your revered grandfather and your maternal uncle Yudhajit doing well?
Did you have a pleasant time during the sojourn? You should tell me all this.

వేగినీం చ కులిఙ్గాఖ్యాం హ్లాదినీం పర్వతావృతామ్.

యమునాం ప్రాప్య సన్తీర్ణః బలమాశ్వాసయత్తదా৷৷2.71.6৷৷

వేగినీమ్ rapidly-flowing, పర్వతావృతామ్ hill-bound, హ్లాదినీమ్ pleasing to the mind, కులిఙ్గాఖ్యామ్ known as Kulinga, యమునామ్ Yamuna, ప్రాప్య having arrived, సన్తీర్ణః he crossed, తదా then, బలమ్ army, ఆశ్వాసయత్ made them rest.

He crossed the swift-flowing river known as Kulinga surrounded by hills and pleasing to the mind. Thereafter on crossing Yamuna he made his army rest on the otherside.

ఏవం పృష్టస్తు కైకేయ్యా ప్రియం పార్థివనన్దనః.

ఆచష్ట భరత స్సర్వం మాత్రే రాజీవలోచనః৷৷2.72.7৷৷

రాజీవలోచనః lotus-eyed, పార్థివనన్దనః king's delight, భరతః Bharata, కైకేయ్యా by Kaikeyi, ఏవమ్ in this manner, ప్రియమ్ lovingly, పృష్ట: having been asked, మాత్రే to his mother, సర్వమ్ every thing, ఆచష్టే narrated.

Thus asked lovingly by his mother Kaikeyi, the lotus-eyed Bharata, the king's delight narrated everything to her.

సశీతీకృత్య తు గాత్రాణి క్లాన్తానాశ్వాస్య వాజినః.

తత్ర స్నాత్వా చ పీత్వా చ ప్రాయాదాదాయ చోదకమ్৷৷2.71.7৷৷

గాత్రాణి their limbs, శీతీకృత్య having cooled, క్లాన్తాన్ weary, వాజినః horses, ఆశ్వాస్య having refreshed, తత్ర there, స్నాత్వా having bathed, పీత్వా చ and drinking, ఉదకమ్ water, ఆదాయ took, ప్రాయాత్ set out.

The weary horses rested and cooled their bodies. And they bathed and drank. They set out again refreshed taking with them a store of water.

రాజపుత్రో మహారణ్యమనభీక్ష్ణోపసేవితమ్.

భద్రో భద్రేణ యానేన మారుతః ఖమివాత్యయాత్৷৷2.71.8৷৷

భద్రః the blessed one, రాజపుత్రః prince (Bharata), అనభీక్ష్ణోపసేవితమ్ uninhabited, మహారణ్యమ్ vast forest, భద్రేణ by an excellent, యానేన on chariot, మారుతః wind-god, ఖమివ like sky, అత్యయాత్ passed through.

Then with the blessed prince (Bharata) on an excellent chariot, it (the army) moved through the vast and uninhabited forest like the god of wind passing through the sky.

అద్య మే సప్తమీ రాత్రిశ్చ్యుతస్యార్యకవేశ్మనః.

అమ్బాయాః కుశలీ తాత యుధాజిన్మాతులశ్చ మే৷৷2.72.8৷৷

ఆర్యకవేశ్మనః from noble grandsire's residence, చ్యుతస్య having left, మే to me, అద్య now, సప్తమీ seventh, రాత్రిః night, అమ్బాయాః mother's, తాతః father, మే my, మాతులశ్చ maternal uncle, యుధాజిత్ Yudhajit, కుశలీ is keeping well.

This is the seventh night since I left my noble grandsire's residence. My mother's father, king of Kekaya and my maternal uncle Yudhajit are doing well.

యన్మే ధనం చ రత్నం చ దదౌ రాజా పరన్తపః.

పరిశ్రాన్తం పథ్యభవత్తతోహం పూర్వమాగతః৷৷2.72.9৷৷

పరన్తపః subduer of enemies, రాజా king of Kekaya, మే to me, యత్ which, ధనం చ wealth, రత్నం చ gems, దదౌ had given, that one, పథి on the way, పరిశ్రాన్తమ్ అభవత్ were exhausted, తతః therefore, అహమ్ I, పూర్వమ్ in advance, ఆగతః I came.

The (horses carrying) the wealth including the gems which the king (of Kekaya), the subduer of enemies had bestowed on me were exhausted on the way. Therefore I have come in advance.

భాగీరథీం దుష్ప్రతరామంశుధానే మహానదీమ్.

ఉపాయాద్రాఘవస్తూర్ణం ప్రాగ్వటే విశ్రుతే పురే৷৷2.71.9৷৷

రాఘవః the descendant of Raghu (Bharata), విశ్రుతే in the famous, ప్రాగ్వటే Pragvata, పురే city, అంశుధానే at a place known as Anshudhana, దుష్ప్రతరామ్ difficult to cross, మహానదీమ్ mighty river, భాగీరథీమ్ Bhagirathi, తూర్ణమ్ quickly, ఉపాయాత్ reached.

Bharata, the descendant of Raghu, knowing that the mighty river Bhagirathi was difficult to cross at a place known as Anshudhana, quickly reached the famous city of Pragvata.

రాజవాక్యహరైర్దూతైస్త్వర్యమాణోహమాగతః.

యదహం ప్రష్టుమిచ్ఛామి తదమ్బా వక్తుమర్హతి৷৷2.72.10৷৷

అహమ్ I, రాజవాక్యహరైః by those carrying out royal orders, దూతైః messengers, త్వర్యమాణః have hastened, ఆగతః came, అహమ్ I, యత్ which one, ప్రష్టుమ్ to ask, ఇచ్ఛామి wish, తత్ all that, అమ్బా mother, వక్తుమ్ to tell, అర్హతి behoves you.

Urged upon by the messengers carrying out the orders of the king, I have come. You, O mother, should answer the questions. I wish to ask you.

స గఙ్గాం ప్రాగ్వటే తీర్త్వా సమాయాత్కుటికోష్ఠికామ్.

సబల స్తాం స తీర్త్వాథ సమాయాద్ధర్మవర్ధనమ్৷৷2.71.10৷৷

సః he, ప్రాగ్వటే at Pragvata city, గఙ్గామ్ river Ganga, తీర్త్వా having crossed, కుటికోష్ఠికామ్ Kutikoshti river, సమాయాత్ reached, సః Bharata, సబలః with his army, తామ్ that river, తీర్త్వా having crossed, అథ thereafter, ధర్మవర్ధనమ్ Dharmavardhana village, సమాయాత్ reached.

With Ganga at Pragvata city and river Kutikoshtika crossed along with his army, he reached Dharmavardhana village.

శూన్యోయం శయనీయస్తే పర్యఙ్కో హేమభూషితః.

న చాయమిక్ష్వాకుజనః ప్రహృష్టః ప్రతిభాతి మా৷৷2.72.11৷৷

శయనీయః a place worthy of resting, హేమభూషితః decorated with gold, అయమ్ this, తే your, పర్యఙ్క: couch, శూన్యః is empty, అయమ్ చ and this, ఇక్ష్వాకుజనః attendants of Ikshavaku, ప్రహృష్టః with delight, మా to me, న ప్రతిభాతి does not appear.

Your gold-bedecked couch, worthy of resting lies empty. None of the attendants of the Ikshvakus look cheerful.

తోరణం దక్షిణార్ధేన జమ్భూప్రస్థముపాగమత్.

వరూథం చ యయౌ రమ్యం గ్రామం దశరథాత్మజః৷৷2.71.11৷৷

దశరథాత్మజః son of Dasaratha, (Bharata), తోరణమ్ Torana region, దక్షిణార్థేన southern direction of, జమ్బూప్రస్థమ్ Jambuprastha village, ఉపాగమత్ arrived, వరూథమ్ Varutha village, రమ్యం pleasant, గ్రామం చ village, యయౌ obtained.

Having traversed the southern end of Torana, the son of Dasaratha (Bharata) reached the beautiful Varutha village via Jambuprastha.

రాజా భవతి భూయిష్ఠమిహామ్బాయా నివేశనే.

తమహం నాద్య పశ్యామి ద్రష్టుమిచ్ఛన్నిహాగతః৷৷2.72.12৷৷

రాజా king, భూయిష్ఠమ్ mostly, ఇహ here, అమ్బాయాః mother's, నివేశనే residence, భవతి stays, అద్య
today, తమ him, అహమ్ I, న పశ్యామి do not see, ద్రష్టుమ్ to see, ఇచ్ఛన్ with a wish, ఇహ here, ఆగతః came.

I had come here with the hope to see king Dasaratha who spends most of his time in my mother's residence. But today I do not see him .

తత్ర రమ్యే వనే వాసం కృత్వాసౌ ప్రాఙ్ముఖో యయౌ.

ఉద్యానముజ్జిహానాయాః ప్రియకా యత్ర పాదపాః৷৷2.71.12৷৷

అసౌ he (Bharata), అత్ర there, రమ్యే charming, వనే forest, వాసమ్ stay, కృత్వా having made, ప్రాఙ్ముఖః eastwards, యత్ర where, ప్రియకాః known as priyaka, పాదపాః trees, ఉజ్జిహానాయాః Ujjihana, ఉద్యానమ్ garden, యయౌ reached.

He (Bharata) halted in that charming forest for a while, proceeded eastwards till he reached a place known as Ujjihana garden abounding in spriyaka trees.

పితుర్గ్రహీష్యే చరణౌ తం మమాఖ్యాహి పృచ్ఛతః.

ఆహోస్విదమ్బ! జ్యేష్ఠాయాః కౌసల్యాయా నివేశనే৷৷2.72.13৷৷

అమ్బ O mother, పితుః father's, చరణౌ both the feet, గ్రహీష్యే I shall hold, పృచ్ఛతః thus asking, మమ to me, తమ్ about him, ఆఖ్యాహి you may tell, ఆహోస్విత్ perchance, జ్యేష్ఠాయాః the eldest mother's, కౌశల్యాయాః Kausalya's, నివేశనే at her residence.

I would like to pay obeisance at my father's feet. Will you answer my question, O mother, and tell me regarding his whereabouts? Or perchance could he be at the residence of my eldest mother Kausalya?

సాలాంస్తు ప్రియకాన్ప్రాప్య శీఘ్రానాస్థాయ వాజినః.

అనుజ్ఞాప్యాథ భరతః వాహినీం త్వరితో యయౌ৷৷2.71.13৷৷

భరతః Bharata, సాలాన్ sala trees, ప్రియకాన్ priyaka trees, ప్రాప్య having reached, శీఘ్రాన్ swift-running, వాజినః horses, ఆస్థాయ having harnessed, అథ thereafter, వాహినీమ్ forces, అనుజ్ఞాప్య having commanded, త్వరితః quickly, యయౌ set out.

After reaching the groves of sala and priyaka trees, Bharata harnessed the swift-running horses to the chariot and ordered his forces to proceed fast.

తం ప్రత్యువాచ కైకేయీ ప్రియవద్ఘోరమప్రియమ్.

అజానన్తం ప్రజానన్తీ రాజ్యలోభేన మోహితా৷৷2.72.14৷৷

ప్రజానన్తీ In spite of knowing, రాజ్యలోభేన due to greed for kingdom, మోహితా infatuated, కైకేయీ Kaikeyi, ఘోరమ్ dreadful, అప్రియమ్ unpleasant news, ప్రియవత్ as if it was pleasing, అజానన్తమ్ ignorant of what had transpired, తమ్ him (Bharata), ప్రత్యువాచ conveyed to him.

In spite of knowing everything, Kaikeyi actuated by greed for the kingdom, broke the unpleasant and dreadful news as if it were pleasing to Bharata, who was ignorant of what had transpired.

వాసం కృత్వా సర్వతీర్థే తీర్త్వా చోత్తానికాం నదీమ్.

అన్యా నదీశ్చ వివిధాః పార్వతీయైస్తురఙ్గమైః৷৷2.71.14৷৷

హస్తిపృష్ఠకమాసాద్య కుటికామత్యవర్తత.

తతార చ నరవ్యాఘ్రో లౌహిత్యే స కపీవతీమ్৷৷2.71.15৷৷

సర్వతీర్థే in a place known as Sarvatirtha, వాసమ్ halt, కృత్వా having made, ఉత్తానికాం నదీమ్ Uttanika river, వివిధాః various, అన్యాః others, నదీశ్చ rivers, పార్వతీయైః born in the mountains, తురఙ్గమైః on horses, తీర్త్వా having crossed, హస్తిపృష్ఠకమ్ on an elephant, ఆసాద్య ascending, కుటికామ్ Kutika river, అత్యవర్తత crossed over, సః నరవ్యాఘ్రః the tiger among men, లౌహిత్యే near Lauhitya, కపీవతీమ్ river Kapivati, తతార crossed.

That tiger among men, Bharata halted at a place known as Sarvatirtha and crossed the Uttanika and various other rivers with the help of hill-born horses. He crossed the Kutika river on an elephant the river Kapivati at a place known as Lauhitya.

యా గతిస్సర్వభూతానాం తాం గతిం తే పితా గతః.

రాజా మహత్మా తేజస్వీ యాయజూకస్సతాం గతిః৷৷2.72.15৷৷

రాజా king, మహాత్మా high-souled one, తేజస్వీ brilliant one, యాయజూకః ever engaged in
performing sacrifices, సతామ్ for virtuous people, గతిః refuge, తే పితా your father, సర్వభూతానామ్ for all living beings, యా which, గతిః ultimate course, తాం గతిమ్ that course, గతః attained.

Your high-souled, brilliant father ever engaged in performing sacrifices and a refuge for the virtuous people, went the inevitable way every living being must follow (attained heaven).

తచ్ఛ్రుత్వా భరతో వాక్యం ధర్మాభిజనవాఞ్చుచిః.

పపాత సహసా భూమౌ పితృశోకబలార్దితః৷৷2.72.16৷৷

ధర్మాభిజనవాన్ born of the righteous race, శుచిః a man of pure nature, భరతః Bharata, తత్ at that, వాక్యమ్ words, శ్రుత్వా on hearing, పితృశోకబలార్దితః shattered by the force of grief due to his father's demise, సహసా at once, భూమౌ on the ground, పపాత collapsed.

On hearing these words, he (Bharata), born of a righteous race and endowed with purity of character was shattered by the immense grief of his father's demise and dropped down instantaneously on the floor.

ఏకసాలే స్థాణుమతీం వినతే గోమతీం నదీమ్.

కలిఙ్గనగరే చాపి ప్రాప్య సాలవనం తదా৷৷2.71.16৷৷

భరతః క్షిప్రమాగచ్ఛత్సుపరిశ్రాన్తవాహనః.

భరతః Bharata, ఏకసాలే at Ekasala village, స్థాణుమతీమ్ Sthanumati river, వినతే at Vinata village, గోమతీం నదీమ్ Gomati river, సుపరిశ్రాన్తవాహనః with extremely fatigued horses, తదా then, కలిఙ్గనగరే చాపి at Kalinganagara, సాలవనమ్ sala forest, ప్రాప్య having reached, క్షిప్రమ్ quickly, ఆగచ్ఛత్ came.

Bharata crossed the rivers Sthanumati at Ekasala and Gomati at Vinata villages. Thereafter as his horses were extremely tired he rested for a while in the sala forest in Kalinganagara before he speedily set out (again).

హా హతోస్మీతి కృపణాం దీనాం వాచముదీరయన్.

నిపపాత మహాబాహుర్బాహూ విక్షిప్య వీర్యవాన్৷৷2.72.17৷৷

మహబాహుః mighty-armed one, వీర్యవాన్ valiant, హా హతః అస్మి Alas! I am finished, ఇతి thus, కృపణామ్ evoking compassion, దీనామ్ pitiable, వాచమ్ words, ఉదీరయన్ uttering, బాహూ arms, విక్షిప్య having lifted, నిపపాత fell down.

The mighty-armed, valiant Bharata, uttering pitiable words, evoking compassion. Alas, I am finished fell down at once throwing up his arms.

వనం చ సమతీత్యాశుశర్వర్యామరుణోదయే৷৷2.71.17৷৷

అయోధ్యాం మనునా రాజ్ఞా నిర్మితాం సన్దదర్శ హ.

ఆశు quickly, శర్వర్యామ్ in the night, వనం చ forest also, సమతీత్య having passed through, అరుణోదయే at sunrise, మనునా రాజ్ఞా by king Manu, నిర్మితామ్ built, అయోధ్యామ్ Ayodhya, సన్దదర్శ హ saw.

He passed quickly through the forest at night and at sunrise beheld the city of Ayodhya built by king Manu.

తతశ్శోకేన సంవీతః పితుర్మరణదుఃఖితః.

విలలాప మహాతేజా భ్రాన్తాకులితచేతనః৷৷2.72.18৷৷

తతః after that, మహాతేజాః radiant Bharata, శోకేన by grief, సంవీతః overwhelmed, పితుః father's, మరణ దుఃఖితః sorrowing over death, భ్రాన్తాకులితచేతనః his mind afflicted with delusion, విలలాప lamented.

Overwhelmed with grief, radiant Bharata reeling with delusion due to sorrow, lamented over the death of his father.

తాం పురీం పురుషవ్యాఘ్రస్సప్తరాత్రోషితః పథి৷৷2.71.18৷৷

అయోధ్యామగ్రతో దృష్ట్వా సారథిం వాక్యమబ్రవీత్.

పథి on the way, సప్తరాత్రోషితః spent seven nights, పురుషవ్యాఘ్రః tiger among men, అగ్రతః before him, తామ్ అయోధ్యాం పురీమ్ that Ayodhya city, దృష్ట్వా having seen, సారథిమ్ to the charioteer, వాక్యమ్ words, అబ్రవీత్ said.

Having spent seven nights on his way, that tiger among men (Bharata) saw Ayodhaya before him. He said to the charioteer:

ఏతత్సురుచిరం భాతి పితుర్మే శయనం పురా.

శశినేవామలం రాత్రౌ గగనం తోయదాత్యయే৷৷2.72.19৷৷

మే పితుః my father's, ఏతత్ this, సురుచిరమ్ lovely, శయనమ్ couch, పురా formerly, తోయదాత్యయే at the end of the rainy season, రాత్రౌ in the night, అమలమ్ spotless, గగనమ్ sky, శశినేవ as though by the Moon, భాతి స్మ used to radiate.

This couch of my father once used to shine like the spotless night sky irradiated by the autumnal Moon.

ఏషా నాతిప్రతీతా మే పుణ్యోద్యానా యశస్వినీ৷৷2.71.19৷৷

అయోధ్యా దృశ్యతే దూరాత్సారథే పాణ్డుమృత్తికా.

యజ్వభిర్గుణసమ్పన్నైర్బ్రాహ్మణైర్వేదపారగైః৷৷2.71.20৷৷

భూయిష్ఠమృద్ధైరాకీర్ణా రాజర్షిపరిపాలితా.

సారథే O charioteer!, పుణ్యోద్యానా a city of sacred gardens, యశస్వినీ of great renown,
పాణ్డుమృత్తికా with white clay, యజ్వభిః those who perform sacrifices, గుణసమ్పన్నైః by the virtuous, వేదపారగైః by those well versed in the vedas, భూయిష్ఠమ్ in abundance , ఋద్ధైః by the wealthy, బ్రాహ్మణైః by brahmins, ఆకీర్ణా filled with, రాజర్షిపరిపాలితా ruled by rajarsis, ఏషా అయోధ్యా such Ayodhya, మే to me, నాతిప్రతీతా not so clearly, దూరాత్ from a distance, దృశ్యతే is seen.

O charioteer! I am able to see Ayodhya of great renown from a distance but not so clearly that white-clay-city of Ayodhya, with its sacred gardens ruled by several rajarsis, inhabited by numerous wealthy people, by virtuous brahmins and priests who perform sacrifices and who are well-versed in the Vedas.

తదిదం న విభాత్యద్య విహీనం తేన ధీమతా.

వ్యోమేవ శశినా హీనమప్చ్ఛుష్క ఇవ సాగరః৷৷2.72.20৷৷

ధీమతా sagacious, తేన by him, విహీనమ్ deprived of, తత్ ఇదమ్ that this couch, అద్య today, శశినా by the Moon, హీనమ్ devoid of, వ్యోమేవ like sky, అప్చ్ఛుష్కః dried up by evaporation of water, సాగరః ఇవ like the sea, న విభాతి is not shining.

But today this couch without my sagacious father no longer shines like the sky without the Moon or like the sea evaporated.

బాష్పముత్సృజ్య్ కణ్ఠేన స్వాత్మనా పరమపీడితః.

ఆచ్ఛాద్య వదనం శ్రీమద్వస్త్రేణ జయతాం వరః৷৷2.72.21৷৷

జయతామ్ among the victorious, వరః the foremost, కణ్ఠేన with throat, బాష్పమ్ tears, ఉత్సృజ్య having released, వస్త్రేణ with raiment, శ్రీమత్ auspicious, వదనమ్ countenance, ఆచ్ఛాద్య
having covered, స్వాత్మనా at his heart, పరమపీడితః was profoundly distressed.

Bharata, the foremost among the victorious, clearing his tear-choked throat and covering his auspicious countenance with raiment, wept in profound distress with tears overflowing.

అయోధ్యాయాం పురా శబ్దశ్శ్రూయతే తుములో మహాన్৷৷2.71.21৷৷

సమన్తాన్నరనారీణాం తమద్య న శ్రుణోమ్యహమ్.

పురా earlier, అయోధ్యాయామ్ in Ayodhya, నరనారీణామ్ men and women, మహాన్ great, తుములః tumultous, శబ్దః sound, సమన్తాత్ all over, శ్రూయతే would hear, అద్య now, తమ్ that sound, అహమ్ I, న శ్రుణోమి not hear.

I do not hear now, in Ayodhya the tumultous noise of men and women I used to hear earlier all over.

తమార్తం దేవసఙ్కాశం సమీక్ష్య పతితం భువి.

నికృత్తమివ సాలస్య స్కన్ధం పరశునా వనే৷৷2.72.22৷৷

మత్తమాతఙ్గసఙ్కాశం చన్ద్రార్కసదృశం భువః.

ఉత్థాపయిత్వా శోకార్తం వచనం చేదమబ్రవీత్৷৷2.72.23৷৷

ఆర్తమ్ anguished, దేవసఙ్కాశమ్ resembling gods, వనే in the forest, పరశునా by an axe, నికృత్తమ్ severed, సాలస్య sala tree's, స్కన్ధమివ like a trunk, సుతమ్ son, భువి పతితమ్ fallen on the ground, మత్తమాతఙ్గసఙ్కాశమ్ like a mighty elephant, చన్ద్రార్కసదృశమ్ similar to the Sun and the Moon, శోకార్తమ్ tormented by grief, తమ్ to him (Bharata), భువః from the ground, ఉత్థాపయిత్వా having lifted him up, ఇదమ్ these, వచనం చ words, అబ్రవీత్ said.

Anguished and grief-stricken, he who resembled the gods, fell down on the ground like a trunk of the sala tree in the forest severed by an axe. Seeing her son who was like a mighty elephant or like the Sun or the Moon, Kaikeyi lifted him up from the ground and spoke these words:

ఉద్యానాని హి సాయాహ్నే క్రీడిత్వోపరతైర్నరైః৷৷2.71.22৷৷

సమన్తాత్పరిధావద్భిః ప్రకాశన్తే మమాన్యథా.

సాయాహ్నే early in the morning, క్రీడిత్వా sporting, ఉపరతైః free from desire, సమన్తాత్ all over, పరిధావద్భిః strolling, నరైః people, ఉద్యానాని parks, మమ I, అన్యథా no one, ప్రకాశన్తే హి looking bright.

I do not see people who with passion used to stroll in the parks early in the morning. I see no cheerfulness in any one.

తాన్యద్యానురుదన్తీవ పరిత్యక్తాని కామిభిః৷৷2.71.23৷৷

అరణ్యభూతేవ పురీ సారథే! ప్రతిభాతి మే.

కామిభిః people full of passion, పరిత్యక్తాని abandoned, తాని that, అద్య now, అనురుదన్తీవ as if weeping, సారథే O charioteer, పురీ city, అరణ్యభూతేవ like a forest, మే to me, ప్రతిభాతి it appears.

O charioteer, people full of passion have abandoned the gardens. To me, the city looks like a forest as if weeping.

న హ్యత్ర యానైర్దృశ్యన్తే న గజైర్న చ వాజిభిః৷৷2.71.24৷৷

నిర్యాన్తో వాభియాన్తో వా నరముఖ్యా యథాపురమ్.

అత్ర here, నరముఖ్యాః important people, యథాపురమ్ as in the past, యానైః riding, నిర్యాన్తో వా people going (out of city), అభియాన్తో వా or coming in, న దృశ్యన్తే హి not seen, గజైః elephants, న not, వాజిభిః చ horses also, న not.

Important people mounted on elephants or horses are not seen going out of the city or coming in.

ఉత్తిష్ఠోత్తిష్ఠ కిం శేషే రాజపుత్ర! మహాయశః.

త్వద్విధా నహి శోచన్తి సన్త స్సదసి సమ్మతాః৷৷2.72.24৷৷

మహాయశః illustrious one, రాజపుత్ర! prince, ఉత్తిష్ఠ ఉత్తిష్ఠ arise, arise, కిం శేషే why are you lying down, సదసి in the assembly, సమ్మతాః worthy of honour, త్వద్విధాః like you, సన్తః learned people, న శోచన్తి హి ought not to grieve.

O illustrious prince! arise, arise. Why are you lying down on the floor? Learned people like you, who are worthy of honour in the assembly ought not to grieve like this.

దానయజ్ఞాధికారా హి శీలశ్రుతివచోనుగా.

బుద్ధిస్తే బుద్ధిసమ్పన్న! ప్రభేవార్కస్య మన్దిరే৷৷2.72.25৷৷

బుద్ధిసమ్పన్న! intelligent, తే your, బుద్ధిః wisdom, శీలశ్రుతివచోనుగా ever following virtuous conduct and scriptures, దానయజ్ఞాధికారా entitled to dispense charity and perform
sacrifices, అర్కస్య Sun's, మన్దిరే in the house, ప్రభేవ like light, (will always shine).

O highly intelligent one, by your wisdom, virtuous conduct and scriptural knowledge you are entitled to dispense charity and perform sacrifices. You will always shine incessantly like light of the Sun.

ఉద్యానాని పురా భాన్తి మత్తప్రముదితాని చ৷৷2.71.25৷৷

జనానాం రతిసంయోగేష్వత్యన్తగుణవన్తి చ.

పురా earlier, ఉద్యానాని gardens, మత్తప్రముదితాని చ very melodiously singing, జనానామ్ for people, రతిసంయోగేషు lovers for their pleasures, అత్యన్తగుణవన్తి చ very appropriate, భాన్తి would be.

Earlier the gardens used to reverberate with passionate songs of birds--places appropriate for lovers seeking pleasures.

స రుదిత్వా చిరం కాలం భూమౌ విపరివృత్య చ.

జననీం ప్రత్యువాచేదం శోకైర్బహుభిరావృతః৷৷2.72.26৷৷

సః he (Bharata), బహుభిః in many ways, శోకైః with sorrow, ఆవృతః engulfed by, చిరం కాలమ్ for a long time, రుదిత్వా having wept, భూమౌ on the ground, విపరివృత్య చ and rolled, జననీమ్ to his mother, ఇదమ్ these words, ప్రత్యువాచ replied.

Bharata engulfed in profuse sorrow wept for a long time rolling on the ground and then said these words in reply to his mother:

తాన్యేతాన్యద్య పశ్యామి నిరానన్దాని సర్వశః৷৷2.71.26৷৷

స్రస్తపర్ణైరనుపథం విక్రోశద్భిరివ ద్రుమైః.

అద్య now, అనుపథమ్ footpath, స్రస్తపర్ణైః dry leaves, విక్రోశద్భిరివ as if crying, ద్రుమైః trees,
తాన్యేతాని such (gardens), సర్వశః all over, నిరానన్దాని cheerless, పశ్యామి see.

Now the trees appear cheerless, the paths are full of dry leaves fallen all over. It appears as if the trees are crying.

అభిషేక్ష్యతి రామం ను రాజా యజ్ఞం ను యక్ష్యతే.

ఇత్యహం కృతసఙ్కల్పో హృష్టో యాత్రామయాసిషమ్৷৷2.72.27৷৷

రాజా king, రామమ్ Rama, అభిషేక్ష్యతి ను about to consecrate, యజ్ఞమ్ sacrifice, యక్ష్యతే ను or will perform indeed, ఇతి thinking, అహమ్ I, కృతసఙ్కల్పః with these thoughts, హృష్టః delighted, యాత్రామ్ journey, అయాసిషమ్ had undertaken.

Thinking that the king is about to consecrate Rama or perform some sacrifice, I undertook the journey in great delight.

నాద్యాపి శ్రూయతే శబ్దః మత్తానాం మృగపక్షిణామ్৷৷2.71.27৷৷

సంరక్తాం మధురాం వాణీం కలం వ్యాహరతాం బహు.

సంరక్తామ్ in the red tincture (of the rising Sun), మధురామ్ melodious, వాణీమ్ voices, బహు many, కలమ్ sweet sound, వ్యాహరతామ్ freely singing and moving, మత్తానామ్ proud, మృగపక్షిణామ్
animals and birds, శబ్దః sound, అద్యాపి now, న శ్రూయతే not hearing.

I do not hear in the red tincture of the rising Sun the melodious voices of the freely moving animals and birds.

తదిదం హ్యన్యథా భూతం వ్యవదీర్ణం మనో మమ.

పితరం యో న పశ్యామి నిత్యం ప్రియహితే రతమ్৷৷2.72.28৷৷

తత్ ఇదమ్ all this, అన్యథా differently, భూతమ్ has happened, యః such me, నిత్యమ్ always, ప్రియహితే my welfare and happiness, రతమ్ intent on, పితరమ్ father, న పశ్యామి I do not behold, మమ my, మనః mind, వ్యవదీర్ణమ్ is shattered.

Now everything has turned out to be different. My mind is shattered.I no longer behold my father who is ever intent on my welfare and happiness.

చన్దనాగరుసమ్పృక్తో ధూపసమ్మూర్ఛితోతులః৷৷2.71.28৷৷

ప్రవాతి పవన శ్శ్రీమాన్కిన్నునాద్య యథాపురమ్.

చన్దనాగరుసమ్పృక్తః fragrance of sandal and incense, ధూపసమ్మూర్ఛితః smell wafting through the smoke, అతులః incomparable, శ్రీమాన్ prosperous, పవనః wind, అద్య now, యథాపురమ్ in the city always, కిం ను why is it not, న ప్రవాతి not blowing?

Why is it that the incomparable fragrance of sandal and incense that used to fill the nostrils, not blowing now in the prosperous city of Ayodhya?

అమ్బ! కేనాత్యగాద్రాజా వ్యాఘినా మయ్యనాగతే.

ధన్యా రామాదయస్సర్వే యైః పితా సంస్కృత స్స్వయమ్৷৷2.72.29৷৷

అమ్బ! O mother, రాజా king, మయి my, అనాగతే even before I could return, కేన వ్యాధినా by what ailment, అత్యగాత్ passed away, యైః by Rama and others, పితా father, స్వయమ్ personally, సంస్కృతః has been offered last rites, such, రామాదయః Rama and others, ధన్యాః are fortunate.

O mother! what ailment caused the king's death before I could return? How fortunate are Rama and others by whom the last rites of my father were performed !

భేరీమృదఙ్గవీణానాం కోణసఙ్ఘట్టితః పునః৷৷2.71.29৷৷

కిమద్య శబ్దో విరతస్సదా దీనగతిః పురా.

పురా earlier, దీనగతిః melancholy, పునః again, కోణసఙ్ఘట్టితః sounds of musical instruments, భేరీమృదఙ్గవీణానామ్ of the trumpets, mrudangas and veena, శబ్దః sound, అద్య now, కిమ్ why, విరతః not heard.

Why is it that the sounds of musical instruments like mrudangas and veenas are not heard now? Why is the city filled with melancholy?

న నూనం మాం మహారాజః ప్రాప్తం జానాతి కీర్తిమాన్.

ఉపజిఘ్రేద్ధి మూర్ధ్ని తాత స్సన్నమ్య సత్వరమ్৷৷2,72.30৷৷

కీర్తిమాన్ illustrious, మహారాజః great king, మామ్ me, ప్రాప్తమ్ reaching this place, న జానాతి does not know, నూనమ్ surely, తాతః father, సత్వరమ్ quickly, మామ్ me, సన్నమ్య bending, మూర్ధ్ని on the fore head, ఉపజిఘ్రేత్ హి would have smelt indeed( kissed).

Surely the illustrious maharaja is not aware of my arrival. Otherwise he would have quickly bent my head and kissed me on my forehead.

అనిష్టాని చ పాపాని పశ్యామి వివిధాని చ৷৷2.71.30৷৷

నిమిత్తాన్యమనోజ్ఞానితేన సీదతి మే మనః.

అనిష్టాని inauspicious symptoms, చ also, పాపాని sinful sights, పశ్యామి see, వివిధాని various నిమిత్తాని passing, అమనోజ్ఞాని ugly, తేన hence, సీదతి filled with grief, మే my మనః mind.

Since I see many passing, inauspicious, sinful, ugly sights, my mind shrinks.

క్వ స పాణిస్సుఖస్పర్శస్తాతస్యాక్లిష్టకర్మణః.

యేన మాం రజసా ధ్వస్తమభీక్ష్ణం పరిమార్జతి৷৷2.72.31৷৷

రజసా with dust, ధ్వస్తమ్ covered, మామ్ me, యేన by which (hand), అభీక్ష్ణమ్ repeatedly, పరిమార్జతి used to wipe away, అక్లిష్టకర్మణః of tireless actions, తాతస్య father's, సుఖస్పర్శః having pleasant touch, సః పాణిః that hand, క్వ where is it?

Where is that hand of my father of unwearied actions, the hand that would wipe away
the dust from my person with a pleasant touch?

సర్వథా కుశలం సూత! దుర్లభం మమ బన్దుషు৷৷2.71.31৷৷

తథాహ్యసతి సమ్మోహే హృదయం సీదతీవ మే.

సూత! charioteer, సర్వథా all over, మమ to me, బన్ధుషు relations, కుశలమ్ welfare, దుర్లభమ్ not seem to be true, తథాహి therefore, సమ్మోహే deluded, అసతి it is, మే my, హృదయమ్ heart, సీదతీవ filled with grief.

I do not see anywhere, O charioteer the well-being, of my kinsmen. Hence I feel deluded and my heart is filled with grief.

యో మే భ్రాతా పితా బన్ధుర్యస్య దాసోస్మి ధీమతః.

తస్య మాం శీఘ్రమాఖ్యాహి రామస్యాక్లిష్టకర్మణః৷৷2.72.32৷৷

యః who, మే to me, భ్రాతా brother, పితా father, బన్ధుః relative, ధీమతః wise, యస్య whose, దాసః అస్మి I am a slave (of that wise man), తస్య such, అక్లిష్టకర్మణః of a man of unwearied actions, రామస్య to Rama, మామ్ about me, శీఘ్రమ్ at once, ఆఖ్యాహి announce.

Announce at once my arrival to the wise Rama, the man of unwearied actions, my brother, father and friend whose slave I am.

విషణ్ణ శ్శ్రాన్తహృదయస్త్రస్త స్సులులితేన్ద్రియః৷৷2.71.32৷৷

భరతః ప్రవివేశాశు పురీమిక్ష్వాకుపాలితామ్.

విషణ్ణః dejected, శ్రాన్తహృదయః with depressed heart, త్రస్తః fearful man, సులులితేన్ద్రియః losing control over his senses, భరతః Bharata, ఆశు quickly, ఇక్ష్వాకుపాలితామ్ ruled by the Ikshvakus, పురీమ్ city of Ayodhya, ప్రవివేశ entered.

Dejected and depressed at heart, with no control over his senses and his mind full of apprehension, Bharata swiftly entered the city of Ayodhya ruled by the Ikshvakus.

పితా హి భవతి జ్యేష్ఠో ధర్మమార్యస్య జానతః.

తస్య పాదౌ గ్రహీష్యామి స హీదానీం గతిర్మమ৷৷2.72.33৷৷

ధర్మమ్ the ways of righteousness, జానతః one who knows, ఆర్యస్య of the noble person, జ్యేష్ఠః eldest brother, పితా భవతి హి becomes father, తస్య his, పాదౌ feet, గ్రహీష్యామి shall hold, స: he, ఇదానీమ్ now, మమ my, గతిః హి is a refuge indeed.

To one who knows the ways of righteouness the elder brother is (like) the father. Indeed, he (Rama) is my refuge and I shall hold his feet now.

ద్వారేణ వైజయన్తేన ప్రావిశచ్ఛ్రాన్తవాహనః৷৷2.71.33৷৷

ద్వాస్స్థైరుత్థాయ విజయం పృష్టస్తై స్సహితో యయౌ.

శ్రాన్తవాహనః with his horses exhausted, వైజయన్తేన known as Vaijayanta, ద్వారేణ through gate of, ప్రావిశత్ entered, ద్వాఃస్థైః by gate keepers, ఉత్థాయ having stood up, విజయమ్ victory, పృష్టః having been uttered, తైః సహితః along with them, యయౌ went.

He entered the city through the gate known as Vaijayanta with his horses exhausted. The door-keepers stood up and amidst cries of victory followed him in.

ధర్మవిద్ధర్మనిత్యశ్చ సత్యసన్ధో దృఢవ్రతః.

ఆర్యః కిమబ్రవీద్రాజా పితా మే సత్యవిక్రమః৷৷2.72.34৷৷

ధర్మవిత్ conversant with virtuous conduct, ధర్మనిత్యశ్చ one who always coducts himself in a righteous manner, సత్యసన్ధ: fixed upon truth, దృఢవ్రతః firm in vows, సత్యవిక్రమః one whose strength is truth, ఆర్యః venerable one, రాజా king, మే పితా my father, కిమ్ what, అబ్రవీత్ did he say (at the time of his death)?

What did my father, the noble king, conversant with righteous conduct, true, to his vows, one who always conducted himself in a righteous manner, whose truth was his
prowess (at the time of his death)?

స త్వనేకాగ్రహృదయో ద్వాస్స్థం ప్రత్యర్చ్య తం జనమ్৷৷2.71.34৷৷

సూతమశ్వపతేః క్లాన్తమబ్రవీత్తత్ర రాఘవః.

సః రాఘవః తు as for the descendant of Raghus, అనేకాగ్రహృదయః with a bewildered mind, ద్వాస్స్థమ్ to the gatekeepers, తమ్ those, జనమ్ people, ప్రత్యర్చ్య greeting in turn తత్ర there, అశ్వపతేః to Ashwapati, క్లాన్తమ్ exhausted, సూతమ్ to the charioteer, అబ్రవీత్ said.

Bewildered, that descendant of Raghu (Bharata), reciprocated the greetings of the gate-keepers and then addressed the exhausted charioteer, Ashwapati:

పశ్చిమం సాధు సన్దేశమిచ్ఛామి శ్రోతుమాత్మనః.

ఇతి పృష్టా యథాతత్త్వం కైకేయీ వాక్యమబ్రవీత్৷৷2.72.35৷৷

ఆత్మనః relating to me, పశ్చిమమ్ last, సన్దేశమ్ message, సాధు exactly, శ్రోతుమ్ to listen, ఇచ్ఛామి wish, ఇతి thus, పృష్టా questioned, కైకేయీ Kaikeyi, యథా తత్త్వమ్ as actually happened, వాక్యమ్ words, అబ్రవీత్ said.

I want to hear the exact words of my father's last message to me. Thus questioned (by Bharata), Kaikeyi related the exact facts:

కిమహం త్వరయానీతః కారణేన వినానఘ৷৷2.71.35৷৷

అశుభాశఙ్కి హృదయం శీలం చ పతతీవ మే.

అనఘ O irreproachable one, అహమ్ I am, కారణేన వినా without any reason, త్వరయా in haste, కిమ్ why, ఆనీతః was brought, హృదయమ్ my heart, అశుభాశఙ్కి apprehends something inauspcious, మే my, శీలం చ disposition, పతతీవ is lost.

O irreproachable one, why was I brought here in haste without any reason? My mind apprehends something inauspicious. I feel indisposed.

రామేతి రాజా విలపన్ హా సీతే! లక్ష్మణేతి చ.

స మహాత్మా పరం లోకం గతో గతిమతాం వరః৷৷2.72.36৷৷

గతిమతామ్ among those who attained the excellent state, వరః the foremost, మహాత్మా magnanimous, సః that, రాజా king, రామేతి O Rama, హా సీతే! O Sita, లక్ష్మణేతి చ O Lakshmana also, విలపన్ lamenting, పరం లోకమ్ to the other world, గతః went.

The magnanimous king, the foremost of those who attained the excellent state after, death, went to the other world, lamenting 'O Rama, O Sita, O Lakshamana!'.

శ్రుతా నో యాదృశాః పూర్వం నృపతీనాం వినాశనే৷৷2.71.36৷৷

ఆకారాంస్తానహం సర్వానిహపశ్యామి సారథే!.

సారథే! O charioteer, నృపతీనామ్ kings', వినాశనే in destruction, యాదృశాః such kind of, పూర్వమ్ in times past, నః us, శ్రుతాః have been heard, తాన్ సర్వాన్ all those, ఆకారాన్ signs, అహమ్ I, ఇహ పశ్యామి I am seeing now.

O charioteer! I now see the very for ebodings I had heard in the past in connection with the death of kings.

ఇమాం తు పశ్చిమాం వాచం వ్యాజహార పితా తవ.

కాలధర్మపరిక్షిప్తః పాశైరివ మహాగజః৷৷2.72.37৷৷

తవ your, పితా father, మహాగజః like a great elephant, పాశైరివ as though by cords, కాలధర్మపరిక్షిప్తః caught by the noose of fate and time, పశ్చిమామ్ last, ఇమామ్ this, వాచమ్ words, వ్యాజహార uttered.

Your father, caught by the noose of death, like a great elephant bound by cords, uttered these last words:

సమ్మార్జనవిహీనాని పరుషాణ్యుపలక్షయే৷৷2.71.37৷৷

అసంయత కవాటాని శ్రీవిహీనాని సర్వశః.

బలికర్మవిహీనాని ధూపసమ్మోదనేన చ৷৷2.71.38৷৷

అనాశితకుటుమ్బాని ప్రభాహీనజనాని చ.

అలక్ష్మీకాని పశ్యామి కుటుమ్బిభవనాన్యహమ్৷৷2.71.39৷৷

అహమ్ I, సమ్మార్జనవిహీనాని unswept, కుటుంమ్బిభవనాని houses of families, పరుషాణి dirty, ఉపలక్షయే discern, అసంయత కవాటాని doors not closed, సర్వశః on every side, శ్రీవిహీనాని bereft of beauty, బలికర్మవిహీనాని devoid of offering oblations, ధూపసమ్మోదనేన చ with fragrance of burnt incense, అనాశితకుటుమ్బాని familes without food, ప్రభాహీనజనాని చ men devoid of brightness, అలక్ష్మీకాని inauspicious, పశ్యామి I see

I see the unswept homes of householders standing dirty with doors not closed. There is no beauty anywhere. No one offers oblations (at the time of worship). There is no fragrance of burning incense. The families have no food to eat. The people look cheerless. I see inauspiciousness everywhere.

సిద్ధార్థాస్తే నరా రామమాగతం సహ సీతయా.

లక్ష్మణం చ మహాబాహుం ద్రక్ష్యన్తి పునరాగతమ్৷৷2.72.38৷৷

సీతయా సహ along with Sita, ఆగతమ్ returned, రామమ్ Rama, పునః again, ఆగతమ్ arrived, మహాబాహుమ్ mighty-armed, లక్ష్మణం చ with Lakshmana, ద్రక్ష్యన్తి see, తే నరాః those men, సిద్ధార్థాః will have their desires fulfilled.

'Those men who will see Rama returning home along with Sita and mighty-armed Lakshmana, will have their desires fulfilled.'

తచ్ఛ్రుత్వా విషసాదైవ ద్వితీయాప్రియశంసనాత్.

విషణ్ణవదనో భూత్వా భూయః పప్రచ్ఛ మాతరమ్৷৷2.72.39৷৷

తత్ that one, శ్రూత్వా on hearing, ద్వితీయాప్రియశంసనాత్ the account of second unpleasant tidings, విషసాదైవ more distressed, విషణ్ణవదనః భూత్వా with down-cast countenance, భూయః again, మాతరమ్ mother, పప్రచ్ఛ enquired.

Bharata was more distraught on hearing the words that conveyed the second unpleasant tidings. With downcast countenance, he again enquired of his mother thus:

అపేతమాల్యశోభాని హ్యసమ్మృష్టాజిరాణి చ.

దేవాగారాణి శూన్యాని న చాభాన్తి యథాపురమ్৷৷2.71.40৷৷

అపేతమాల్యశోభాని deprived of the splendour of garlands, అసమ్మృష్టాజిరాణి చ floors of the front yards unsmeared, దేవాగారాః temples, శూన్యాని empty, యథాపురమ్ as before, నాభాన్తి చ not shining.

The temples stand devoid of the beauty of floral offerings. The floors of front yards are left unswept and unsmeared. They look deserted, devoid of brightness of the past.

క్వ చేదానీం స ధర్మాత్మా కౌసల్యానన్దవర్ధనః.

లక్ష్మణేన సహ భ్రాత్రా సీతయా చ సమం గతః৷৷2.72.40৷৷

ధర్మాత్మా righteous one, సః he, కౌశల్యానన్దవర్ధనః one who enhances the delight of Kausalya,
భ్రాత్రా with his brother, లక్ష్మణేన సహ with Lakshmana too, సీతయా చ సమమ్ with Sita, ఇదానీమ్ at this time, క్వ where, గతః has gone?

Where has righteous Rama who enhances the delight of Kausalya along with his brother Lakshmana and Sita gone now?

తథా పృష్టా యథాతత్త్వమాఖ్యాతుముపచక్రమే.

మాతాస్య సుమహద్వాక్యం విప్రియం ప్రియశఙ్కయా৷৷2.72.41৷৷

తథా thus, పృష్టా questioned, అస్య మాతా his mother, సుమహత్ great, విప్రియమ్ grievous, వాక్యమ్ words, ప్రియశఙ్కయా presuming it to be pleasant, యథాతత్త్వమ్ exact fact, ఆఖ్యాతుమ్ to relate, ఉపచక్రమే commenced.

Thus questioned, his mother started relating the exact events, presuming them to be pleasant tidings (for Bharata).

దేవతార్చాః ప్రవిద్ధాశ్చ యజ్ఞగోష్ఠ్యస్తథావిధాః.

మాల్యాపణేషు రాజన్తే నాద్య పణ్యాని వా తథా৷৷2.71.41৷৷

దేవతార్చాః offerings to deities, ప్రవిద్ధా: చ have been dispensed with, యజ్ఞగోష్ఠ్యః groups of people performing holy sacrifices, తథావిధాః as before, తథా usual, మాల్యాపణేషు in the markets where garlands are sold, అద్య now, పణ్యాని items (garlands) for sale, న రాజన్తే are not there.

The offerings to deities have been dispensed with. There are no groups of people performing the usual holy sacrifices. The markets where garlands were sold now stand without them.

స హి రాజసుతః పుత్ర! చీరవాసా మహావనమ్.

దణ్డకాన్సహ వైదేహ్యా లక్ష్మణానుచరో గతః৷৷2.72.42৷৷

పుత్ర! O son, రాజసుతః king's son (prince), సః that Rama, చీరవాసాః attired in garments of bark, లక్ష్మణానుచరః followed by Lakshmana, వైదేహ్యా సహ with Sita, మహావనమ్ great forest, దణ్డకాన్ to Dandaka, గతః హి left.

O my son, prince Rama attired in garments of bark along with Sita and followed by Lakshmana left for the great Dandaka forest.

దృశ్యన్తే వణిజోప్యద్య న యథాపూర్వమత్రవై.

ధ్యానసంవిగ్నహృదయాః నష్టవ్యాపారయన్త్రితాః৷৷2.71.42৷৷

నష్టవ్యాపారయన్త్రితాః restrained by the loss of business, ధ్యానసంవిగ్నహృదయాః with distracted attention, వణిజోపి even traders, అద్య now, అత్ర there, యథాపూర్వమ్ as before, న దృశ్యన్తే are not seen.

Even traders seem restrained by the loss of business. They are not seen as before concentrating on their trade.

తచ్ఛ్రుత్వా భరతస్త్రస్తో భ్రాతుశ్చారిత్రశఙ్కయా.

స్వస్య వంశస్య మహాత్మ్యాత్ప్రష్టుం సముపచక్రమే৷৷2.72.43৷৷

భరతః Bharata, తత్ that word, శ్రుత్వా having heard, స్వస్య వంశస్య his dynasty's, మహాత్మ్యాత్ due to greatness, భ్రాతుః his brother's, చరిత్రశఙ్కయా doubting about unrighteous conduct, ప్రష్టుమ్ to ascertain, సముపచక్రమే again started.

Conscious of the glory of his race, Bharata continued to enquire if there was any unrighteous conduct on the part of his brother.

దేవాయతనచైత్యేషు దీనాః పక్షిగణాస్తథా৷৷2.71.43৷৷

మలినం చాశ్రుపూర్ణాక్షం దీనం ధ్యానపరం కృశమ్.

సస్త్రీపుంసం చ పశ్యామి జనముత్కణ్ఠితం పురే৷৷2.71.44৷৷

తథా as before, దేవాయతనచైత్యేషు in temples and in sanctuaries, పక్షిగణాః multitude of birds, దీనాః dispirited, పురే in the city, సస్త్రీపుంసమ్ with women and men, జనమ్ people, ఉత్కణ్ఠితమ్ with choked throats, మలినమ్ dull, అశ్రుపూర్ణాక్షమ్ eyes filled with tears, దీనమ్ piteous, ధ్యానపరమ్ absorbed in distressing thoughts, కృశమ్ emaciated, పశ్యామి I see.

I see groups of birds frequenting the temples. The sanctuaries appear dispirited. The people in the city, both men and women look dull, emaciated, pitiable with throats choked. Their eyes are filled with tears and minds absorbed in distressing thoughts.

కచ్చిన్న బ్రాహ్మణధనం హృతం రామేణ కస్యచిత్.

కచ్చిన్నాఢ్యో దరిద్రో వా తేనాపాపో విహింసితః৷৷2.72.44৷৷

రామేణ by Rama, కస్యచిత్ of some one or the other, బ్రాహ్మణ ధనమ్ wealth of brahmin, న హృతం did not seize, కచ్చిత్ I hope not, తేన by him, ఆఢ్యః a rich man, దరిద్రో వా or a poor one, అపాపః innocent, న విహింసితః was not tortured, కచ్చిత్ I hope.

I hope Rama did not seize the wealth of any brahmin nor did any harm to an innocent person, whether rich or poor.

కచ్చిన్న పరదారాన్వా రాజపుత్రోభిమన్యతే.

కస్మాత్స దణ్డకారణ్యే భ్రూణహేవ వివాసితః৷৷2.72.45৷৷

రాజపుత్రః the prince, పరదారాన్ another man's wife, నాభిమన్యతే వా కచ్చిత్ did not covet, I hope, స: he, Rama, భ్రూణహా like a sinner who had slain a child in embryo, దణ్డకారణ్యే to Dandaka forest, కస్మాత్ why, వివాసితః has been banished.

I hope he did not covet another man's wife. Like a sinner who had slain a child in embryo why has he been banished to Dandaka forest?

ఇత్యేవముక్త్వా భరతస్సూతం తం దీనమానసః.

తాన్యనిష్టాన్యయోధ్యాయాం ప్రేక్ష్య రాజగృహం యయౌ৷৷2.71.45৷৷

భరతః Bharata, అయోధ్యాయామ్ in Ayodhya, తాని these, అనిష్టాని ominous sights, ప్రేక్ష్య having seen, దీనమానసః with depressed heart, తం సూతమ్ that charioteer, ఇత్యేవమ్ in this way, ఉక్త్వా having said, రాజగృహమ్ king's palace, యయౌ proceeded.

With these words said to the charioteer, Bharata, having seen such ominous sights in Ayodhya, proceeded to the king's palace with a depressed heart.

అథాస్య చపలా మాతా తత్స్వకర్మ యథాతథమ్.

తేనైవ స్త్రీస్వభావేన వ్యాహర్తుముపచక్రమే৷৷2.72.46৷৷

అథ thereafter, చపలా the capricious one, అస్య మాతా his mother, తేన by the same, స్త్రీ స్వభావేన with her earlier feminine disposition, తత్ that, స్వకర్మ her own deeds, యథాతథమ్ faithfully, వ్యాహర్తుమ్ to tell, ఉపచక్రమే commenced.

Then the capricious mother, with the same feminine disposition which she had
displayed earlier, started giving a faithful account of all her deeds.

తాం శూన్యశృఙ్గాటకవేశ్మరథ్యాం రజోరుణద్వారకవాటయన్త్రామ్.

దృష్ట్వా పురీమిన్ద్రపురప్రకాశాం దుఃఖేన సమ్పూర్ణతరో బభూవ৷৷2.71.46৷৷

శూన్యశృఙ్గాటకవేశ్మరథ్యామ్ a place with crossroads, houses, and highways deserted, రజోరుణద్వారకవాటయన్త్రామ్ the fittings (nuts and bolts) on the doors red with dust, ఇన్ద్రపురప్రకాశామ్ once having the lustre of the city of Indra, తాం పురీమ్ that city, దృష్ట్వా having seen, దుఃఖేన with grief, సమ్పూర్ణతరః overwhelmed, బభూవ became.

As he (Bharata) beheld the city of Ayodhya that once had the lustre of the city of Indra, now with its cross-roads, houses and highways all deserted, the fittings (nuts and bolts) on the doors red with dust, he was overwhelmed with grief.

ఏవముక్తా తు కైకేయీ భరతేన మహాత్మనా.

ఉవాచ వచనం హృష్టా మూఢా పణ్డితమానినీ৷৷2.72.47৷৷

మహాత్మనా great, భరతేన by Bharata, ఏవమ్ thus, ఉక్తా spoken, మూఢా the foolish lady, పణ్డితమానినీ thinking herself to be wise, కైకేయీ Kaikeyi, హృష్టా delightfully, వచనమ్ these words, ఉవాచ spoke.

On hearing the words of great Bharata, that foolish woman Kaikeyi thinking herself to be wise, cheerfully said:

బహూని పశ్యన్మనసోప్రియాణి యాన్యన్యదా నాస్య పురే బభూవుః.

అవాక్ఛిరా దీనమనా నహృష్టః పితుర్మహాత్మా ప్రవివేశ వేశ్మ৷৷2.71.47৷৷

అన్యదా in other times, యాని such, అస్య his, పురే in the city, న బభూవుః did not happen, బహూని many, మనసః to the mind, అప్రియాణి unpleasant ones, పశ్యన్ seeing, అవాక్ఛిరాః with head bowed down, దీనమనాః dejected mind, నహృష్టః cheerless, మహాత్మా magnanimous, పితుః father's, వేశ్మ palace, ప్రవివేశ entered.

Having witnessed many unpleasant things that had never happened before, the magnanimous Bharata who was looking cheerless and dejected entered his father's palace with his head bent down.
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయ ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాణ్డే ఏకసప్తతితమస్సర్గః৷৷
Thus ends the seventyfirst sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.

న బ్రాహ్మణధనం కిఞ్చిద్ధృతం రామేణ కస్యచిత్

కశ్చిన్నాఢ్యో దరిద్రో తేనాపాపో విహింసితః.

న రామః పరదారాంశ్చ చక్షుర్భ్యామపి పశ్యతి৷৷2.72.48৷৷

రామేణ by Rama, కస్యచిత్ some one's, బ్రాహ్మణ ధనమ్ wealth of brahmin, కిఞ్చిత్ even a little, న హృతమ్ was not seized, తేన by him, ఆఢ్యః whether rich, దరిద్రో వా or poor అపాపః innocent, కశ్చిత్ even a little, న విహింసితః was not harmed, రామః Rama, పరదారాన్ wife of other man, చక్షుర్భ్యామ్ with the eyes, న పశ్యతి did not see.

Rama did not rob any brahmin of even a little wealth nor did he harm any innocent man, whether rich or poor. He never casts his eyes on another's wife.

మయా తు పుత్ర! శ్రుత్వైవ రామస్యైవాభిషేచనమ్.

యాచితస్తే పితా రాజ్యం రామస్య చ వివాసనమ్৷৷2.72.49৷৷

పుత్ర! O my son, మయా తు by me, రామస్యైవ Rama's, అభిషేచనమ్ consecration, శ్రుత్వైవ on hearing itself, పితా your father, తే for you, రాజ్యమ్ kingdom, రామస్య Rama's, వివాసనం చ banishment, యాచితః has been asked.

My son, I on hearing of Rama's consecration asked your father to confer the kingdom on you and banish Rama.

స స్వవృత్తిం సమాస్థాయ పితా తే తత్తథాకరోత్.

రామశ్చ సహ సౌమిత్రిః ప్రేషితస్సహ సీతయా৷৷2.72.50৷৷

తే పితా your father, సః he, స్వవృత్తిమ్ kept up his own promise, సమాస్థాయ having followed, తత్ that one, తథా exactly, అకరోత్ performed, సహసౌమిత్రి along with Lakshmana, రామశ్చ Rama also, సీతయా సహ along with Sita, ప్రేషితః were sent.

Your father, faithful to his word, banished Rama along with Lakshmana and Sita.

తమపశ్యన్ప్రియంపుత్రం మహీపాలో మహాయశాః.

పుత్రశోకపరిద్యూనః పఞ్చత్వముపపేదివాన్৷৷2.72.51৷৷

మహాయశాః renowned, మహీపాలః ruler of this earth, తమ్ that, ప్రియం పుత్రమ్ beloved son, అపశ్యన్ not being able to behold, పుత్రశోక పరిద్యూనః stricken by filial grief, పఞ్చత్వమ్ the state of merger in the five elements, ఉపపేదివాన్ obtained.

The renowned ruler of the earth (king Dasaratha), unable to behold (the sorry state of) his beloved son and stricken by filial grief, merged into the five elements (died).

త్వయాత్విదానీం ధర్మజ్ఞ! రాజత్వమవలమ్బ్యతామ్.

త్వత్కృతే హి మయా సర్వమిదమేవం విధం కృతమ్৷৷2.72.52৷৷

ధర్మజ్ఞ! O knower of dharma, ఇదానీమ్ now, త్వయా by you, రాజత్వమ్ kingship, అవలమ్బ్యతామ్ take possession of, మయా by me, త్వత్కృతే for your sake only, ఏవం విధమ్ in this manner, ఇదం సర్వమ్ all this, కృతం హి has been done.

O knower of dharma, assume kingship now. It is only for your sake that all this has been done by me.

మా శోకం మా చ సన్తాపం ధైర్యమాశ్రయ పుత్రక.

త్వదధీనా హి నగరీ రాజ్యం చైతదనామయమ్৷৷2.72.53৷৷

పుత్రక my son, శోకమ్ sorrow, మా ఆశ్రయ do not take recourse, సన్తాపం చ to remorse, మా do not take recourse, ధైర్యమ్ courage, ఆశ్రయ take recourse, నగరీ this city, త్వదధీనా is under
your control, అనామయమ్ free from obstacles, ఏతత్ this, రాజ్యం చ kingdom also.

My son, give up sorrow and agony and take recourse to courage. This city as well as the kingdom, free from all obstacles, is under your control.

తత్పుత్ర! శీఘ్రం విధినా విధిజ్ఞైర్వసిష్ఠముఖ్యై స్సహితో ద్విజేన్ద్రైః.

సఙ్కాల్య రాజానమదీనసత్త్వమాత్మానముర్వ్యామభిషేచయస్వ৷৷2.72.54৷৷

తత్ hence, పుత్ర! O my son, విధిజ్ఞై: by those well-versed in rules, వసిష్ఠముఖ్యైః headed by Vasistha, ద్విజేన్ద్రైః by the best of brahmins, సహితః with, రాజానమ్ to the king, విధినా duly, శీఘ్రమ్ quickly, సఙ్కాల్య performing obsequies, అదీన సత్త్వమ్ without getting depressed in spirit, ఆత్మానమ్ yourself, ఉర్వ్యామ్ on this earth, అభిషేచయస్వ get coronated.

Therefore, my son, under the guidance of Vasistha and other noble brahmins, well-versed in rituals, quickly perform the funeral obsequies in accordance with tradition and without getting depressed in spirit, get yourself coronated as lord of this earth.
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయ ఆదికావ్యే అయోధ్యాకాణ్డే ద్విసప్తతితమస్సర్గః৷৷
Thus ends the seventysecond sarga in Ayodhyakanda of the holy Ramayana, the first epic composed by sage Valmiki.