tadduḥkhaṅ tadviyōgaduḥkham ৷৷ 2.59.2 ৷৷
bahūnrāmasya gaṅgōttaraṇadinādidinatrayam yadyapi bharadvājāśramāccārapratinivṛttimattṛtīyadivasa ēva sumantraprasthānam, tathāpi taddinē .lpāvaśiṣṭadinaparyantaṅ sthityā bahūnityuktam . kimarthaṅ tatra sthitistatrāha- śabdāpayōditi . tatsamīpacaradruhamanuṣyamukhēnākārayēdityarthaḥ ৷৷ 2.59.3 ৷৷
kaikēyīnimittaṅ rāmavivāsanaṅ sarvakṣōbhakaramabhūdityāha-- viṣayē tē iti . tava dēśē puṣpamapi na vikasitam aṅkuraḥ śākhāsu pallavōdbhēdaḥ, kōrakāḥ puṣpamukulāni, taiḥ sahitā vṛkṣāḥ atra sarvatra hētvaṅśē cōtprēkṣā bōdhyā ৷৷ 2.59.4 ৷৷
upataptōdakāḥ śuṣkōdakāḥ palāśaḥ parṇam ৷৷ 2.59.5 ৷৷
sattvāni prāṇinō na sarpanti na prasarantītyādāvāhārārthamapīti śēṣaḥ . yatastatprāṇijātaṅ rāmaśōkābhibhūtaṅ tadvanaṅ mārgasthamatyantaṅ pakṣiśabdavanniṣkūjamiva pakṣiśabdarahitam ৷৷ 2.59.6 ৷৷
līnaṅ saṅkucitaṅ puṣkarapatraṅ nalinīdalaṅ yāsu tāḥ santaptapadmāḥ śuṣkapadmā padminyaḥ sarāṅsi vihaṅgamā atra jalapakṣiṇaḥ ৷৷ 2.59.7 ৷৷
sthalajāni mālyāni puṣpāṇi yathāpuraṅ yathāpūrvam ৷৷ 2.59.8 ৷৷
udyānāni puṣpavāṭikāḥ ārāmānkṛtrimavanāni anēna manuṣyāṇāṅ sarvaśō .tyantaduḥkhavattvaṅ kaisutikanyāyēnaiva pratipāditaṅ bōdhyam ৷৷ 2.59.9 ৷৷
tadēvāha- praviśantamiti ৷৷ 2.59.10 ৷৷
dēvēti saṅbuddhiḥ rājarathaṅ rājñastava ratham aśrumukhaḥ abhūditi śēṣaḥ ৷৷ 2.59.11,12 ৷৷
avyaktamiti chēdaḥ rāmapravāsajanitapīḍayārtāḥ parasparaṅ samyaṅ nēkṣanta ityarthaḥ ৷৷ 2.59.13 ৷৷
anyōnyaṅ śatrūṇāṅ tathā mitrāṇāmudāsīnajanasya cārtatayārtatvaguṇasāmyēna viśēṣaṅ nōpalakṣayē ityanvayaḥ . yadyapi rāmasya svatō .mitrāsaṅbhavaḥ, kaikēyīkubjayōstattvasya daivavaśātsaṅbhavē .pi tayōrārtatvabhāvaḥ,(?) tathāpyanayōḥ śatrutvamanayōrmitratvamayamudāsīna iti bhēdō na jñāyata iti tātparyam ৷৷ 2.59.14 ৷৷
ārtasvaraparimlānaviniḥśvasitaniḥsvanā dīrghaśabdavanniḥśvāsayuktēti yāvat ৷৷ 2.59.15 ৷৷
putrahīnā putraviyuktā kausalyēva anēna sarvēṣāṅ rāmē putravatprēma dhvanitam ৷৷ 2.59.16,17 ৷৷
rājā sarvathā tvayā mahadakāryaṅ kṛtamiti sumantrābhiprāyaṅ tadīyātyuktivacanairnirṇīyāṅgīkārēṇōttaramāha- kaikēyyēti . pāpābhijanabhāvayā pāpakulajayā pāpadēśajayā pāpābhiprāyayā ca "kulē .pyabhijanō janmabhūmyām" ityamaraḥ . viniyuktēna rāmapravrājanē iti śēṣaḥ . na samarthitaṅ na vicāritam ৷৷ 2.59.18 ৷৷
nañō .nēkadhā prayōgaḥ śōkēna cittavaiklavyāpt sahasā jhaṭityavicārēṇaiva ৷৷ 2.59.19 ৷৷
bhavitavyatayāvaśyaprāpakaduradṛṣṭavaśāt vā iti vaiśabdasamānārtham . yadṛcchayā daivēcchayā ৷৷ 2.59.20 ৷৷
yadi yadi vā athavēti yāvat . sukṛtaṅ priyam . santvarayanti niṣkamitumicchantīti yāvat ৷৷ 2.59.21 ৷৷
madājñayā bhavāngatvā rāghavaṅ nivartayatu . nanu bharatāya tvayā rājyasya dattatvāttvadājñayā mayā kathaṅ gantavyaṅ tatrāha- adyāpi mamaivājñā yāvadbharatāgamanamiti bhāvaḥ . nivṛttau hētuḥ- nētyādi ৷৷ 2.59.22 ৷৷
punarapi rāmanivartanasyāśakyatvātsvanayanamēvāha- athavāpīti ৷৷ 2.59.23 ৷৷
vṛttadaṅṣṭraḥ kundakuḍmalākāradaṅṣṭraḥ . yadi jīvāmīti tatsamīpagamanaparyantamapi jīvanē sandēha iti bhāvaḥ ৷৷ 2.59.24 ৷৷
atō nvityataḥśabdārthamāha- imāmiti . ēvamatyantasaṅnihitamaraṇakālē uttamalōkadasvasmaraṇābhyāsasaṅpādanāya bhagavatātmaviyōgaḥ pituḥ saṅpādita iti tattvam ৷৷ 2.59.25,26 ৷৷
arpitacētanō gatacētanaḥ suduṣpāraṅ śōkasāgaramavagāḍhaḥ praviṣṭaḥ abravīt . śōkaṅ sāgaratvēnāvarṇayadityarthaḥ ৷৷ 2.59.27 ৷৷
tadāha- rāmētyādi . rāmaśōkarūpō mahānāvēgō vaipulyaṅ yasya sītāviraharūpapāragatastatpārasaṅbandhaḥ śvasitarūpa ūrmiyuktō mahāvartō yasya saḥ bāṣpavēgarūpanadījalairāvilaḥ ৷৷ 2.59.28 ৷৷
śōcitṛṇāṅ prakīrṇakēśā ēva śaivālaṅ yatra kaikēyyēva vaḍavāmukhaṅ yatra ৷৷ 2.59.29৷৷
aśruvēgaprabhavaḥ ṣaṣṭhītatpuruṣaḥ aśruvēgōtpādaka ityarthaḥ . nṛśaṅsāyāḥ kaikēyyāḥ vara ēva vēlā maryādā yasya yatō rāmapravrājanā samudrātkālakūṭamiva jātēti katakaḥ . anyē tu - rāmapravrājanamēvāyataṅ vistārō yasya sa rāmapravrājanāyata ityarthamāhuḥ ৷৷ 2.59.30,31 ৷৷
didṛkṣamāṇō yadrāghavaṅ draṣṭuṅ na labhē tadaśōbhanaṅ mama mahatpāpam pāpajanyaṅ tadadarśanamiti yāvat ৷৷ 2.59.32 ৷৷
rāmahētōriti vilapati pārthivē pranaṣṭē mūrchitē sati tasya karuṇataraṅ vacanaṅ niśamya dēvī dviguṇaṅ bhayamupāgamat bhartṛviyōgaduḥkhasyāpārasya saṅbhāvanayā ৷৷ 2.59.33 ৷৷
iti śrīrāmābhirāmē śrīrāmīyē rāmāyaṇatilakē vālmīkīya ādikāvyē .yōdhyākāṇḍē ēkōnaṣaṣṭitamaḥ sargaḥ ৷৷ 2.59 ৷৷