अथ चतुष्षष्टितमः सर्गः
[रम्भाशापः]
।। 1.64.1 ।। सुरकार्यमिदं रम्भे कर्तव्यं सुमहत्त्वया ।
लोभनं कौशिकस्येह काममोहसमन्वितम् ।। 1 ।।
लोभनंप्रतारणम् । काममोहेन--कामजनितचित्तवैवश्येन समन्वितम् ।। 1.64.1 ।।
।। 1.64.2 ।। तथोक्ता सा ऽप्सरा राम सहस्राक्षेण धीमता ।
व्रीळिता प्राञ्जलिर्भूत्वा प्रत्युवाच सुरेश्वरम् ।। 2 ।।
व्रीळितेति । अशक्यार्थतो ऽसमार्थ्यवचननिमित्ता व्रीळा ।। 1.64.2 ।।
।। 1.64.3 ।। अयं सुरपते घोरो विश्वामित्रो महामुनिः ।
क्रोधमुत्सृजते घोरं मयि देव न संशयः ।। 3 ।।
प्रसादमिति । एवमनियोगरूपमित्यर्थः ।। 1.64.3 ।।
।। 1.64.4 ।। 1ततो हि मे भयं, देव प्रसादं कर्तुमर्हसि ।
तामुवाच सहस्राक्षो वेपमानां कृताञ्जलिम् ।। 4 ।।
माभैषी रम्भे भद्रमिति । गुरुरार्षः ।। 4 ।।
(1 एतदनन्तरं--एवमुक्तस्तया राम रम्भया भीतया तदा ।। इत्यधिकंङ.ज) ।। 1.64.4 ।।
।। 1.64.5 ।। 2मा भैषी रम्भे भद्रं ते, कुरुष्व मम शासनम् ।
कोकिलो हृदयग्राही 3माधवे रुचिरद्रुमे ।। 5 ।।
अहं कोकिलो भूत्वा माधवे--वसन्ते, स्थिते सतीति शेषः ।। 5 ।।
(2 माभैषीरत्वं वरारोहेझ.)
( 'मा भैषि रंभे' इत्यत्र आर्षो ह्रस्वःगो) ।। 1.64.5 ।।
।। 1.64.6 ।। अहं कन्दर्पसहितः स्थास्यामि तव पार्श्वतः ।
त्वं हि रूपं बहुगुणं कृत्वा परमभास्वरम् ।। 6 ।।
रूपंसौन्दर्यं बहुभिः--1हावभावादिभिः गुणैरुपेतं, मत्वथर्यियो ऽजन्तः । भेदयस्वकाममोहोत्पादनेन तपसश्चित्तं चालय ।। 6 ।।
(1 हासभावाक.ग) ।। 1.64.6 ।।
।। 1.64.7 ।। तमृषिं कौशिकं रम्भे भेदयस्व तपस्विनम् ।
सा श्रुत्वा वचनं तस्य कृत्वा रूपमनुत्तमम् ।। 7 ।।
ललितासुन्दरी ।। 1.64.7 ।।
।। 1.64.8 ।। 2लोभयामास ललिता विश्वामित्रं शुचिस्मिता ।
कोकिलस्य तु शुश्राव वल्गु व्याहरतः स्वनम् ।। 8 ।।
विश्वामित्रसंप्रहर्षःकोकिलस्वनानुभवजसन्तोषः । ततःतस्मादेव हेतोः ।। 8 ।।
(2 एतदनन्तरं--कोकिलो रुचिरग्राही भेदयामास वै मुनिम्--इत्यधिकंझ) ।। 1.64.8 ।।
।। 1.64.9 ।। संप्रहृष्टेन मनसा तत एनामुदैक्षत ।
अथ तस्य च शब्देन गीतेनाप्रतिमेन च ।। 9 ।।
तस्यकोकिलस्य वसन्तरूपस्य । सन्देहमिति । इयं स्वेच्छया समागता आहोस्विदिन्द्रादिप्रेरिता वेत्येवं रूपम् ।। 9 ।।
(पूर्वं मेनकाविषयानुभवात्, किमियं मत्तपोनाशनोद्देशेनैव समागता स्यादिति संशयः) ।। 1.64.9 ।।
।। 1.64.10 ।। 3दर्शनेन च रम्भाया मुनिः सन्देहमागतः ।
सहस्राक्षस्य 1तत्कर्म विज्ञाय मुनिपुङ्गवः ।। 10 ।।
तत्कर्मतस्या लोभनादिकर्म सहस्राक्षस्य प्रेरणामूलमिति विज्ञाययुक्त्या निश्चित्य रम्भां शशापेति ।। 10 ।।
(एतेनरंभाया इन्द्रस्य प्राणप्रियात्वेन तच्छापतो इन्द्रस्यापि दुःखं सूचितमितिशि.)
(1 तत्सर्वंङ) ।। 1.64.10 ।।
।। 1.64.11 ।। रम्भां क्रोधसमाविष्टः शशाप कुशिकात्मजः ।
यन्मां 2लोभयसे रम्भे कामक्रोधजयैषिणम् ।। 11 ।।
शैलीशिलाप्रतिमा ।। 11 ।।
(2 क्रोधयसेङ) ।। 1.64.11 ।।
।। 1.64.12 ।। दश वर्षसहस्राणि शैली स्थास्यसि दुर्भगे
ब्राह्मणः सुमहातेजाः तपोबलसमन्वितः ।। 12 ।।
ननु स्वस्वामिनियोगतः प्रवृत्तायाः रम्भायाः को ऽपराधः ? उच्यते । अत एव सो ऽपि अज्ञानात् बतैवं वृथा शापः प्रवृत्त इति पश्चात्तापसहितस्तामनुगृह्णाति--ब्राह्मण इत्यादि । ब्रह्मपुत्रः, वसिष्ठ इति यावत् ।। 12 ।।
(गोविन्दराजीयानुरोधेनैवमुक्तम्) ।। 1.64.12 ।।
।। 1.64.13 ।। उद्धरिष्यति रम्भे त्वां मत्क्रोधकलुषीकृताम् ।
एवमुक्त्वा महातेजा विश्वामित्रो महामुनिः ।। 13 ।।
सन्तापंशापनिमित्तपश्चात्तापम् ।। 13 ।।
(तोव्ययजन्यदुःखेन संतापंति) ।। 1.64.13 ।।
।। 1.64.14 ।। अशक्नुवन् धारयितुं 3क्रोधं, सन्तापमागतः ।
तस्य शापेन महता रम्भा शैली तदा ऽभवत् ।। 14 ।।
अथ कन्दर्पः तस्य महर्षेः वचनं श्रुत्वा निर्गतः, स इन्द्रश्च महर्षेः वचनं श्रुत्वेति शेषः, निर्गतः ।। 14 ।।
(3 कोपसंतापङ) ।। 1.64.14 ।।
।। 1.64.15 ।। वचः श्रुत्वा च कन्दर्पो महर्षेः, स च निर्गतः ।
कोपेन सुमहातेजास्तपो ऽपहरणे कृते ।। 15 ।।
इन्द्रियैरजितैरिति । उक्तरीत्या कामक्रोधाभ्यां 2हृत्वादेवाजितत्वं । तैर्हेतुभिरित्यर्थः । शान्तिंनीरागद्वेषनिजात्मप्रतिष्ठालक्षणां ।। 15 ।।
(मेनकाप्रसङ्गे कामः, रंभाप्रसङ्गे क्रोध इत्यर्थः ।)
(2 हतत्वाग.) ।। 1.64.15 ।।
।। 1.64.16 ।। 1इन्द्रियैरजितै राम न लेभे शान्तिमात्मनः ।
बभूवास्य 3पुनश्चिन्ता तपो ऽपरहणे कृते ।। 16 ।।
4 नैव क्रोधं गमिष्यामि न च वक्ष्ये कथञ्चन ।
अथवा नोच्छ्वसिष्यामि संवत्सरशतान्यपि ।। 17 ।।
न च वक्ष्य इति । शापवचनमिति शेषः ।। 17 ।।
(1 इन्द्रियैः क्षुभितंङ)
(3 मनश्चिन्ताङ)
(4 नैवंङ.ज) ।। 1.64.17 ।।
।। 1.64.18 ।। अहं विशोषयिष्यामि ह्यात्मानं विजितेन्द्रियः ।
तावत्, यावद्धि मे प्राप्तं ब्राह्मण्यं 5तपसा ऽ ऽर्जितम् ।। 18 ।।
आत्मानमिति । सेन्द्रियग्रामं शरीरमित्यर्थः ।। 18 ।।
(5 तपसोर्जितम्ङ.ज) ।। 1.64.18 ।।
।। 1.64.19 ।। अनुच्छ्वसन्नभुञ्जानः तिष्ठेयं शाश्वतीस्समाः ।
न हि मे तप्यमानस्य क्षयं यास्यन्ति मूर्तयः ।। 19 ।।
मूर्तयःशिरःकरचरणाद्यवयवाः न क्षयं यास्यन्ति अनुच्छ्वासाभोजनयोः तपो ऽर्थत्वात् तद्बलेन स्थास्यन्त्येवेति शेषः ।। 1.64.19 ।।
।। 1.64.20 ।। एवं वर्षसहस्रस्य दीक्षां स मुनिपुङ्गवः ।
चकाराप्रतिमां लोके प्रतिज्ञां रघुनन्दन ।। 20 ।।
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे बालकाण्डे चतुष्षष्टितमः सर्गः
--
एवं दीक्षामिति । अनुछ्वासाभोजनसङ्कल्पमुद्दिश्येति शेषः । अप्रतिमां--निस्तुलां प्रतिज्ञां सर्वथा एवं करिष्यामीत्यध्यवस्यति स्मेत्यर्थः । नख (20) मानः सर्गः ।। 20 ।।
( वर्षसहस्रस्यवर्षसहस्रसम्बन्धिनीं दीक्षांगो. वर्षसहस्रस्य दीक्षां निर्वर्तयितुं अप्रतिमां प्रतिज्ञां चकारशि. अप्रतिमां प्रतिज्ञां दीक्षां च चकार इति वा ऽर्थः ।) ।। 1.64.20 ।।
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां बालकाण्डे चतुष्षष्टितमः सर्गः
[रम्भाशापः]
।। 1.64.1 ।। सुरकार्यमिदं रम्भे कर्तव्यं सुमहत्त्वया ।
लोभनं कौशिकस्येह काममोहसमन्वितम् ।। 1 ।।
लोभनंप्रतारणम् । काममोहेन--कामजनितचित्तवैवश्येन समन्वितम् ।। 1.64.1 ।।
।। 1.64.2 ।। तथोक्ता सा ऽप्सरा राम सहस्राक्षेण धीमता ।
व्रीळिता प्राञ्जलिर्भूत्वा प्रत्युवाच सुरेश्वरम् ।। 2 ।।
व्रीळितेति । अशक्यार्थतो ऽसमार्थ्यवचननिमित्ता व्रीळा ।। 1.64.2 ।।
।। 1.64.3 ।। अयं सुरपते घोरो विश्वामित्रो महामुनिः ।
क्रोधमुत्सृजते घोरं मयि देव न संशयः ।। 3 ।।
प्रसादमिति । एवमनियोगरूपमित्यर्थः ।। 1.64.3 ।।
।। 1.64.4 ।। 1ततो हि मे भयं, देव प्रसादं कर्तुमर्हसि ।
तामुवाच सहस्राक्षो वेपमानां कृताञ्जलिम् ।। 4 ।।
माभैषी रम्भे भद्रमिति । गुरुरार्षः ।। 4 ।।
(1 एतदनन्तरं--एवमुक्तस्तया राम रम्भया भीतया तदा ।। इत्यधिकंङ.ज) ।। 1.64.4 ।।
।। 1.64.5 ।। 2मा भैषी रम्भे भद्रं ते, कुरुष्व मम शासनम् ।
कोकिलो हृदयग्राही 3माधवे रुचिरद्रुमे ।। 5 ।।
अहं कोकिलो भूत्वा माधवे--वसन्ते, स्थिते सतीति शेषः ।। 5 ।।
(2 माभैषीरत्वं वरारोहेझ.)
( 'मा भैषि रंभे' इत्यत्र आर्षो ह्रस्वःगो) ।। 1.64.5 ।।
।। 1.64.6 ।। अहं कन्दर्पसहितः स्थास्यामि तव पार्श्वतः ।
त्वं हि रूपं बहुगुणं कृत्वा परमभास्वरम् ।। 6 ।।
रूपंसौन्दर्यं बहुभिः--1हावभावादिभिः गुणैरुपेतं, मत्वथर्यियो ऽजन्तः । भेदयस्वकाममोहोत्पादनेन तपसश्चित्तं चालय ।। 6 ।।
(1 हासभावाक.ग) ।। 1.64.6 ।।
।। 1.64.7 ।। तमृषिं कौशिकं रम्भे भेदयस्व तपस्विनम् ।
सा श्रुत्वा वचनं तस्य कृत्वा रूपमनुत्तमम् ।। 7 ।।
ललितासुन्दरी ।। 1.64.7 ।।
।। 1.64.8 ।। 2लोभयामास ललिता विश्वामित्रं शुचिस्मिता ।
कोकिलस्य तु शुश्राव वल्गु व्याहरतः स्वनम् ।। 8 ।।
विश्वामित्रसंप्रहर्षःकोकिलस्वनानुभवजसन्तोषः । ततःतस्मादेव हेतोः ।। 8 ।।
(2 एतदनन्तरं--कोकिलो रुचिरग्राही भेदयामास वै मुनिम्--इत्यधिकंझ) ।। 1.64.8 ।।
।। 1.64.9 ।। संप्रहृष्टेन मनसा तत एनामुदैक्षत ।
अथ तस्य च शब्देन गीतेनाप्रतिमेन च ।। 9 ।।
तस्यकोकिलस्य वसन्तरूपस्य । सन्देहमिति । इयं स्वेच्छया समागता आहोस्विदिन्द्रादिप्रेरिता वेत्येवं रूपम् ।। 9 ।।
(पूर्वं मेनकाविषयानुभवात्, किमियं मत्तपोनाशनोद्देशेनैव समागता स्यादिति संशयः) ।। 1.64.9 ।।
।। 1.64.10 ।। 3दर्शनेन च रम्भाया मुनिः सन्देहमागतः ।
सहस्राक्षस्य 1तत्कर्म विज्ञाय मुनिपुङ्गवः ।। 10 ।।
तत्कर्मतस्या लोभनादिकर्म सहस्राक्षस्य प्रेरणामूलमिति विज्ञाययुक्त्या निश्चित्य रम्भां शशापेति ।। 10 ।।
(एतेनरंभाया इन्द्रस्य प्राणप्रियात्वेन तच्छापतो इन्द्रस्यापि दुःखं सूचितमितिशि.)
(1 तत्सर्वंङ) ।। 1.64.10 ।।
।। 1.64.11 ।। रम्भां क्रोधसमाविष्टः शशाप कुशिकात्मजः ।
यन्मां 2लोभयसे रम्भे कामक्रोधजयैषिणम् ।। 11 ।।
शैलीशिलाप्रतिमा ।। 11 ।।
(2 क्रोधयसेङ) ।। 1.64.11 ।।
।। 1.64.12 ।। दश वर्षसहस्राणि शैली स्थास्यसि दुर्भगे
ब्राह्मणः सुमहातेजाः तपोबलसमन्वितः ।। 12 ।।
ननु स्वस्वामिनियोगतः प्रवृत्तायाः रम्भायाः को ऽपराधः ? उच्यते । अत एव सो ऽपि अज्ञानात् बतैवं वृथा शापः प्रवृत्त इति पश्चात्तापसहितस्तामनुगृह्णाति--ब्राह्मण इत्यादि । ब्रह्मपुत्रः, वसिष्ठ इति यावत् ।। 12 ।।
(गोविन्दराजीयानुरोधेनैवमुक्तम्) ।। 1.64.12 ।।
।। 1.64.13 ।। उद्धरिष्यति रम्भे त्वां मत्क्रोधकलुषीकृताम् ।
एवमुक्त्वा महातेजा विश्वामित्रो महामुनिः ।। 13 ।।
सन्तापंशापनिमित्तपश्चात्तापम् ।। 13 ।।
(तोव्ययजन्यदुःखेन संतापंति) ।। 1.64.13 ।।
।। 1.64.14 ।। अशक्नुवन् धारयितुं 3क्रोधं, सन्तापमागतः ।
तस्य शापेन महता रम्भा शैली तदा ऽभवत् ।। 14 ।।
अथ कन्दर्पः तस्य महर्षेः वचनं श्रुत्वा निर्गतः, स इन्द्रश्च महर्षेः वचनं श्रुत्वेति शेषः, निर्गतः ।। 14 ।।
(3 कोपसंतापङ) ।। 1.64.14 ।।
।। 1.64.15 ।। वचः श्रुत्वा च कन्दर्पो महर्षेः, स च निर्गतः ।
कोपेन सुमहातेजास्तपो ऽपहरणे कृते ।। 15 ।।
इन्द्रियैरजितैरिति । उक्तरीत्या कामक्रोधाभ्यां 2हृत्वादेवाजितत्वं । तैर्हेतुभिरित्यर्थः । शान्तिंनीरागद्वेषनिजात्मप्रतिष्ठालक्षणां ।। 15 ।।
(मेनकाप्रसङ्गे कामः, रंभाप्रसङ्गे क्रोध इत्यर्थः ।)
(2 हतत्वाग.) ।। 1.64.15 ।।
।। 1.64.16 ।। 1इन्द्रियैरजितै राम न लेभे शान्तिमात्मनः ।
बभूवास्य 3पुनश्चिन्ता तपो ऽपरहणे कृते ।। 16 ।।
4 नैव क्रोधं गमिष्यामि न च वक्ष्ये कथञ्चन ।
अथवा नोच्छ्वसिष्यामि संवत्सरशतान्यपि ।। 17 ।।
न च वक्ष्य इति । शापवचनमिति शेषः ।। 17 ।।
(1 इन्द्रियैः क्षुभितंङ)
(3 मनश्चिन्ताङ)
(4 नैवंङ.ज) ।। 1.64.17 ।।
।। 1.64.18 ।। अहं विशोषयिष्यामि ह्यात्मानं विजितेन्द्रियः ।
तावत्, यावद्धि मे प्राप्तं ब्राह्मण्यं 5तपसा ऽ ऽर्जितम् ।। 18 ।।
आत्मानमिति । सेन्द्रियग्रामं शरीरमित्यर्थः ।। 18 ।।
(5 तपसोर्जितम्ङ.ज) ।। 1.64.18 ।।
।। 1.64.19 ।। अनुच्छ्वसन्नभुञ्जानः तिष्ठेयं शाश्वतीस्समाः ।
न हि मे तप्यमानस्य क्षयं यास्यन्ति मूर्तयः ।। 19 ।।
मूर्तयःशिरःकरचरणाद्यवयवाः न क्षयं यास्यन्ति अनुच्छ्वासाभोजनयोः तपो ऽर्थत्वात् तद्बलेन स्थास्यन्त्येवेति शेषः ।। 1.64.19 ।।
।। 1.64.20 ।। एवं वर्षसहस्रस्य दीक्षां स मुनिपुङ्गवः ।
चकाराप्रतिमां लोके प्रतिज्ञां रघुनन्दन ।। 20 ।।
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे बालकाण्डे चतुष्षष्टितमः सर्गः
--
एवं दीक्षामिति । अनुछ्वासाभोजनसङ्कल्पमुद्दिश्येति शेषः । अप्रतिमां--निस्तुलां प्रतिज्ञां सर्वथा एवं करिष्यामीत्यध्यवस्यति स्मेत्यर्थः । नख (20) मानः सर्गः ।। 20 ।।
( वर्षसहस्रस्यवर्षसहस्रसम्बन्धिनीं दीक्षांगो. वर्षसहस्रस्य दीक्षां निर्वर्तयितुं अप्रतिमां प्रतिज्ञां चकारशि. अप्रतिमां प्रतिज्ञां दीक्षां च चकार इति वा ऽर्थः ।) ।। 1.64.20 ।।
इति श्रीमद्रामायणामृतकतकटीकायां बालकाण्डे चतुष्षष्टितमः सर्गः